Onze Taal. Jaargang 62

De Spraakmakers
Peter Burger
‘Vertalers zijn wisselaars aan de grens tussen twee talen’

Bestaat er verschil tussen Engelse en Nederlandse decolletés? Kun je iemand in het Nederlands een kogel tussen de wenkbrauwen plaatsen? Een gesprek met Peter Verstegen over de taak van de vertaler en de pretenties van de vertaalwetenschap.

Voor de vertaler en zijn werk bestaan talloze vergelijkingen. Door hun pleitbezorgers zijn vertalers op één lijn gesteld met portretschilders en uitvoerende musici. Critici hebben hen uitgemaakt voor verraders (traduttore, traditore) en de smaak van hun produkten vergeleken met die van een gestoofde aardbei. Een populair maar bedenkelijk bon mot beweert dat ‘een vertaling is als een vrouw: of ze is mooi, of ze is trouw’.

Peter Verstegen, vertaler en vertaalkundige, voegt er in zijn proefschrift een nieuwe vergelijking aan toe: de vertaler als grenswisselkantoor. ‘Hij krijgt in vreemde valuta een tekst aangeboden die hij moet omwisselen in de valuta van zijn eigen taal. Daarbij worden kosten gemaakt. Het omwisselen leidt tot enig verlies, maar voor de nieuwe valuta zal globaal hetzelfde te koop moeten zijn als voor de oude.’

Een vertaling moet dus zowel mooi als trouw zijn. Stroef mag een vertaling alleen zijn als ook de oorspronkelijke tekst dat is. Die trouw aan het origineel is eigenlijk vanzelfsprekend, vindt Verstegen. Wie die trouw niet kan of wil opbrengen, is geen vertaler. Verstegen: ‘Een medestudent aan de vertalersopleiding was heel tevreden over zijn vertaling van het simpele zinnetje They had something in common. Hij had dat vertaald met: Zij hadden een gemeenschappelijk substraat. Iemand die zulke dingen doet, is constitutioneel ongeschikt voor het vak. Maar er bestond toen - dertig jaar geleden - ook nog geen duidelijke visie op hoe het moest.’

● Hoongelach

Aan het Instituut voor Vertaalwetenschap, waar Verstegen doceert, leren studenten niet alleen het vertalersambacht. Ze krijgen ook colleges vertaalwetenschap. Vertaalwetenschappers bestuderen de verhouding tussen vertaling en origineel en zoeken een antwoord op vragen als ‘Hoe beïnvloeden vertalingen de literatuur van de cultuur waarin ze terechtkomen?’ Ze spreken zich niet uit over de kwaliteit van vertalingen. Waarom zouden ze ook? De literatuurwetenschap hoeft toch ook niet te vertellen waarom de ene roman beter is dan de andere?

Die academische objectiviteit heeft geleid tot een duurzame breuk tussen vertalers en vertaalwetenschappers. Arthur Langeveld, vertaler van Russische literatuur en lid van de commissie die Verstegen het cum laude verleende, schreef: ‘Wie in een gezelschap vertalers het woord vertaalwetenschap laat vallen, kan slechts hoongelach verwachten.’ De andere partij liet zich ook niet onbetuigd: vertaalwetenschapper Matthijs Bakker noemde in Vrij Nederland Verste-

[p. 285]

gens promotie ‘een wetenschappelijk affront van de eerste orde’.

In zijn proefschrift laat Verstegen zien dat de pretenties van vertaalwetenschappers niet meer zijn dan de kleren van de keizer. Hoe zouden mensen van wie het merendeel zelf nooit vertaald heeft, ook zinnige dingen kunnen zeggen over het handwerk van de vertaler, vraagt Verstegen zich af. ‘Je laat een schaakanalyse toch ook niet maken door iemand die nog nooit geschaakt heeft?’

Het Instituut voor Vertaalwetenschap wordt met opheffing bedreigd. Is het wel zo tactisch om nu een pleidooi tegen de vertaalwetenschap te houden?

‘Dat is inderdaad een niet zo gelukkige samenloop, maar niet meer dan dat. Ik had het proefschrift af toen het eerste bericht kwam dat ons instituut zou worden opgeheven. Mijn kritiek op de vertaalwetenschap kan bovendien geen pleidooi zijn voor de opheffing van het instituut, want dat bestaat nog voor tachtig procent uit onderwijs in vertalen. En die twintig procent vertaalwetenschap is voor een groot deel een overzicht van meningen over vertalen door de eeuwen heen. Dat doet niemand kwaad, evenmin als onderzoek naar “vertaalreceptie” - turven hoeveel recensies Nederlandse boeken in Engelse vertaling krijgen. Ik vind dat ook niet echt wezenlijk.

Maar als vertaalwetenschappers proberen iets wezenlijks te zeggen over vertalen, worden ze vaak schadelijk. Dat gaat dan meestal over de boeg van: vertalers moeten zich houden aan allerlei eisen van de doeltaalcultuur, de cultuur van de taal waarin ze vertalen. Dat is niet alleen onwaar, maar het is ook verwarrend voor studenten die willen leren vertalen om te horen dat je pulque, een Zuidamerikaans drankje, best met jenever kunt vertalen.

Vertaalwetenschappers hebben het graag over de normen van de vertaler, die ze dan afleiden uit de vertaling. Dus als hij een roman met de helft bekort, is zijn norm kennelijk dat hij het graag kort houdt. Dat betekent dat iedereen kan doen waar hij zin in heeft. Maar er is een inherente norm, die inhoudt dat je zo min mogelijk verandert, dat je probeert om het algehele effect zo goed mogelijk over te brengen, en daar willen ze niet aan.’

Een van de belangrijkste vertaalwetenschappelijke publikaties van de laatste jaren, het proefschrift van Van Leuven-Zwart, draait toch juist om het nauwkeurig en controleerbaar vergelijken van vertaling en origineel? Ook als je de methode bekritiseert, kun je toch zeggen dat de bedoeling goed is?

Peter Verstegen (1938) ontving in 1973 de Nijhoffprijs voor zijn vertaling van Nabokovs roman Pale Fire. Hij vertaalde Engels proza en Engelse, Franse, Duitse en Italiaanse poëzie. Onlangs verscheen zijn vertaling van Shakespeares Sonnetten. Verstegen, die ook verschillende bundels eigen gedichten publiceerde, is redacteur van het literaire tijdschrift De Tweede Ronde, dat speciale aandacht schenkt aan vertalingen en light verse. Hij geeft les aan het Amsterdamse Instituut voor Vertaalwetenschap, dat ten prooi dreigt te vallen aan bezuinigingen. Peter Verstegen promoveerde op 4 juni cum laude op het proefschrift Vertaalkunde versus vertaalwetenschap.

‘Ten eerste is haar systeem ontzettend tijdrovend. Na tweeduizend uur onderzoek weet je dingen zeker die je ook in een oogwenk kunt zien. Ten tweede onderscheidt ze veranderingen die worden veroorzaakt door het taalverschil, niet goed van veranderingen die de vertaler aanbrengt. I am going to sleep wordt niet Ik ben gaande te slapen of zoiets. Om grammaticale redenen wordt dat: Ik ga slapen. Dat is dus een taalgebonden verschuiving.

foto: Michael Ferron

Een van de voorbeelden van Van Leuven is het zinnetje: ...colocarle una bala entre las cejas al matador. Dat was vertaald als: ...de moordenaar een kogel door het voorhoofd te jagen. Colocar betekent “plaatsen” en entre las cejas “tussen de wenkbrauwen”. Nu constateert Van Leuven een verschuiving van specifiek naar algemeen: tussen de wenkbrauwen is voorhoofd geworden. Jagen vindt ze agressiever dan plaatsen.

Als dat al zo is, kan de vertaler daar niets aan doen. Het gaat erom dat een idiomatische wending in het Spaans is vervangen door een gelijkwaardige idiomatische wending in het Nederlands. Daar doet de letterlijke betekenis van colocar en entre las cejas niets aan af. Je kunt in het Nederlands helemaal niet zeggen “iemand een kogel tussen de wenkbrauwen plaatsen”.’

● Plussen en minnen

Verstegens afrekening met de vertaalwetenschap neemt het grootste deel van zijn proefschrift in beslag. Zijn voornaamste constructieve bijdrage is volgens hem het eerste hoofdstuk: ‘Daarin geef ik een systematische methode van hoe je te werk moet gaan bij het vertalen. Ik denk dat dat het belangrijkste is van mijn proefschrift. Niet omdat het zo origineel is, want

[p. 286]

Maar niet elke taal heeft zo'n kneuterig, ironisch of gemeenzaam woord als klokje voor “horloge”

het spreekt allemaal vanzelf, maar omdat het voor het eerst wordt opgeschreven.’

In zijn laatste hoofdstuk onderwerpt Verstegen vertalingen van Franse, Duitse en Engelse romans aan een minutieus onderzoek. Hij hakt elke zin van het origineel in stukjes en vergelijkt die met de corresponderende stukjes in de vertaling. De vraag is dan drieërlei: Is de betekenis overgebracht? Is de toon of het register gelijkgebleven? Klinkt de vertaling even idiomatisch als het origineel? Juiste weergaven krijgen een plusje, onjuiste een minnetje. Door alle plussen en minnen op te tellen, berekent Verstegen het percentage van de tekst dat correct is overgebracht.

Hoe betrouwbaar is dit systeem, berustend op de driedeling in betekenis, register en idioom, die ook wordt gehanteerd door het Fonds voor de Letteren? Verstegen heeft zijn analyses laten controleren door native speakers, maar die niet laten herhalen door andere, onafhankelijke beoordelaars. De berekening van percentages suggereert dat alle plussen en minnen even zwaar wegen, terwijl de ene fout de vertaling meer zal schaden dan de andere.

Verstegen: ‘Ik had inderdaad ook twee plussen kunnen toekennen voor een zeer goede vertaling. Ja, een klein beetje willekeur is niet te vermijden. Het is in ieder geval een eerste aanzet tot een systematische beoordeling van vertalingen. Ik denk dat ik aannemelijk heb gemaakt dat je op een redelijk objectieve manier verschillen in kwaliteit kunt constateren.’

Zijn verschillen in idioom altijd te verwaarlozen? U schrijft zelf dat het Nederlandse decolleté een ander beeld oproept dan het Engelse cleavage.

‘Je zou dat verschil kunnen compenseren door cleavage te vertalen met haar onthullend decolleté of zoiets.

Meer kun je niet doen. Maar ook een woord als cleavage verliest zijn expressiviteit als het erg gangbaar wordt.’

Maar als je iets tegenkomt wat lezers over het hoofd zullen zien, wat moet je dan doen?

‘Je kunt een noot zetten, maar vaak is een kleine toevoeging al voldoende. August Willemsen geeft daar een mooi voorbeeld van. Bij de begrafenis van iemands vrouw stond in een Braziliaans verhaal: Hij huilde niet. Brazilianen begrijpen dat die echtgenoot juist overmand is door verdriet. Dat kun je door een kleine wijziging erin brengen: Hij kon niet huilen.’

Vertalers kunnen verliezen ook compenseren, schrijft u. Waar ligt de grens? Als het je niet lukt om op pagina 23 een woordspeling te vertalen, kun je dan op pagina 24 je eigen woordspeling toevoegen?

‘Dat vind ik op de grens. Ik zou het zelf niet doen. Het probleem met compensatie is dat een vertaler het kan gebruiken om alles te excuseren. Ik los een woordspeling liever op door substitutie: iets met een andere betekenis, maar met een analoog effect. Een voorbeeld: She is an optician's daughter, two glasses and she makes a spectacle of herself. Karel van het Reve vertaalde dat met: Ze was de dochter van een opticien, twee glazen en ze zag dubbel.

Bij de vertaling van een woord als klokje kan een vertaler gebruik maken van compensatie. Klokje is niet het gewone woord voor horloge, dus als iemand het gebruikt, geeft hij daarmee een stilistisch signaal. Maar niet elke taal heeft zo'n kneuterig, ironisch of gemeenzaam woord voor horloge. Die kneuterigheid enzovoort kun je dan niet op woordniveau overbrengen, maar wel op zinsniveau, door in dezelfde zin een ander kneuterig element te verwerken.’

Wat is moeilijk vertaalbaar Nederlands?

‘In ieder geval niet gezellig, dat is heel goed vertaalbaar in het Frans of het Engels. Afhankelijk van de context kun je met sociable, cosy, comfortable, snug of andere woorden precies uitdrukken wat je met gezellig bedoelt. Woorden als baaldag en orenmaffia zijn lastiger. Dat zijn woorden die meer met de Nederlandse cultuur te maken hebben, maar ook die kun je altijd weergeven, omdat alles te omschrijven valt. Het verlies is dat je de bondigheid kwijtraakt.’

Peter Verstegen: Vertaalkunde versus vertaalwetenschap. Thesis Publishers, Amsterdam, 1993. Prijs f 45,-.
ISBN 90 5170 213 2