Onze Taal. Jaargang 62

La condition flamande: de ironie van een deelnemer

Geert van Istendael - publicist en columnist, Brussel

Telkens als Nederlanders mij aanspreken op mijn taalgebruik, begint een allerminst beleefd afgrijzen in mijn borst omhoog te woelen. Ik probeer mijn stembuiging te beheersen, ik probeer niet uit te barsten in een Brabantse scheldtirade (‘zijde gij nu geleganst ziek, onnozelen teppe!?’), ik begin geduldig een half uur te doceren, luister naar hun vragen, verschaf uitleg, word door moedeloosheid bevangen, wend een dringende afspraak voor en spoed mij henen.

Er zijn dan ook slechts twee categorieën Nederlanders die op mijn ongelimiteerde dankbaarheid kunnen rekenen:

1 zij die zelden of nooit opmerkingen over mijn taal maken;

2 zij die de reeks fijne schakeringen tussen dialect, Belgisch taalgebruik, Hollands taalgebruik en Nederlands zien, horen en begrijpen.

De heer Cohen, die in het vorige nummer van Onze Taal La condition flamande, impressies van een toeschouwer schreef, hoort bijna bij de tweede categorie. De eerste categorie is erg klein, ik reken er hooguit een half dozijn zeer goede Hollandse vrienden en vriendinnen bij. En zelf ben ik natuurlijk geen toeschouwer, ik ben een deelnemer aan het Nederlandse-taalspel in België.

● Fraaie folklore

De heer Cohen woont al dertig jaar in Brussel; hij heeft dertig jaar lang goed geluisterd en aandachtig rondgekeken. Het verbaast me dan ook

[p. 279]

dat hij sommige volkomen normale Nederlandse woorden Vlaams of Belgisch of Zuidnederlands vindt.

Omslag wordt volgens Van Dale weliswaar weinig gebruikt, maar is niet speciaal Belgisch. Ik hoor hier veel vaker envelop (soms bijna verschrompeld tot ‘avlop’) dan omslag. Het woord toegeving is volgens Van Dale zelfs synoniem met concessie. Niks Zuidnederlands of Vlaams. En een concessie is, behalve een toegeving, ook nog een ‘vergunning tot ontginning van gronden’. Het taalgebruik in Nederland geeft dus aanleiding tot verwarring, maar dat willen Nederlanders vrijwel nooit toegeven. Ze vinden wél dat sommige woorden van bij ons (droogzwierder, uitbater) leuk en schilderachtig zijn; het is, met andere woorden, fraaie folklore. Dat ons woordgebruik op een paar punten ook echt beter is, duidelijker, genuanceerder, nee, die toegeving zou het nog altijd ongeschokte Hollandse superioriteitsgevoel al te zeer aantasten.

De heer Cohen schrijft dat Vlamingen nogal eens moeite hebben met de registervariaties. Dat klopt; Nederlanders hebben daar trouwens ook vaak moeite mee. Maar het is toch buitengewoon vreemd dat de heer Cohen na dertig jaar Brussel gevoelig blijft voor Hollandse registervariaties en doof voor Vlaamse. Hij zou toch moeten weten dat bijvoorbeeld grote magazijnen alleen nog door dialectsprekers gebruikt wordt of - en dit is een belangrijk punt - ironisch.

● Driedubbele bodem

Ironisch, ja. Er bestaat een specifiek Belgische taalironie die helemaal berust op het variëren van de dialectregisters, en die voor Nederlanders vrijwel ontoegankelijk is, zelfs na dertig jaar. Ik schrijf met opzet Belgische omdat Vlamingen, Brabanders, Limburgers en zeker ook Franstalige Brusselaars er voortdurend mee bezig zijn. Hoe de Walen met hun dialect-achtergrond omgaan weet ik helaas niet. Maar Belgen die zich niet schamen over het dialect waarin ze zijn grootgebracht, maken graag gebruik van een dubbele taalschat: Nederlands en dialect. De mensen die dat kunnen, zijn meestal goed opgeleid. En - is dat niet raar - vaak gebruiken ze ook elementen uit een dialect dat het hunne niet is.

Het resultaat is een woud van relativerende, grappige, vertederende, soms wat brutale verwijzingen, een trappehuis vol dubbele en driedubbele bodems, korte, gedempte flitsen gedeeld heimwee, bescheiden en snel vervlogen eerbetoon - in één woord, in een halve zin - aan een oude tante, een smid uit je jeugd, een pastoor, een kroegbaas. Dat heeft

Maar Belgen die zich niet schamen over het dialect waarin ze zijn grootgebracht, maken graag gebruik van een dubbele taalschat: Nederlands en dialect

niets meer met folklore te maken, niets met heimat of iets dergelijks, wel met afstand en identiteit.

Zo was enkele jaren geleden ‘De grote magazijnen’ een druk beluisterd radioprogramma, waarin op alle vragen die de luisteraars stelden een (vaak absurd) antwoord werd gegeven, want grote magazijnen waren warenhuizen en daar kun je dus alles kopen. De man die het programma maakte, Marc van Hoof, heeft me zelf gezegd dat hij die naam had gekozen omdat zijn tante het vroeger voortdurend had over de ‘grote magazijnen in Brussel’, Au Bon Marché dus, of À l'Innovation of de Union Economique. Ik snapte onmiddellijk wat hij zei, ooit had ik ook zulke tantes, en samen snapten we onmiddellijk waarom we tegelijkertijd glimlachten terwijl hij dat zei.

● Alle registers open

Die verstandhouding is verrukkelijk, maar ze is onmogelijk zonder een gemeenschappelijke achtergrond, een min of meer gedeeld verleden en een nooit aflatende alertheid. Vlamingen die op die manier met taal en dialect spelen, beheersen het Nederlands altijd heel goed, want het zit hem juist in de afwijking van de norm, en wie de norm niet kent, snapt de afwijking niet. In goede Nederlandse zinnen gebruik je dus woorden die er niet in thuishoren, maar die toch bij dezelfde taal horen: rezzekes, 't is wreed of 't is nijg, geef maar beuzze, achterdoen, ik kan zo wel uren doorgaan. Je kunt alle registers opentrekken, van Algemeen Nederlands tot geforceerd schoon Vlaams, regionale tongval en diep dialect.

Je kunt dat zelfs in de schrijftaal. Meesters zijn bijvoorbeeld Hugo Claus of Walter van den Broeck of Leo Pleysier, hoewel die natuurlijk nooit echt dialect schrijven; dat kun je bijna niet opschrijven. Ik vraag me altijd af hoe Nederlanders bijvoorbeeld een gedicht als ‘Oude man met varken’ (uit: Heer Everzwijn) van Hugo Claus lezen, wat ze ervan begrijpen, waarom ze het mooi vinden. Wat roept ge peinst op, wat den baas, wat nevens mij? Voor Vlamingen klinken daarin stemmen die ze gehoord hebben, van mensen die ze goed kennen of gekend hebben, allerlei lichtjes verschillende tongvallen horen wij daarin. Als Leo Pleysier in een Hollandse zaal voorleest uit Wit is altijd schoon of De kast, hoor je het publiek de eerste vijf minuten onophoudelijk gniffelen en giechelen (hoe sappig! hoe typisch Vlaams! wat leuk!). Daarna wordt het muisstil en dat blijft zo tot het einde. De lichte, lichte ironie van Pleysiers Kempense teksten kan het Hollandse publiek onmogelijk begrijpen. Wat het wel begrijpt is de ontroering. Én dat die tegelijkertijd regionaal en universeel is, nee, universeel omdat ze regionaal is.

Geert van Istendael schreef over de taaltoestand in België onder andere in zijn essaybundels Belgisch Labyrint en Arm Brussel.