Onze Taal. Jaargang 62

Van kaartenbak tot Koenen (2)
Vaktaal en jargon

Theo de Boer - bewerker Koenen handwoordenboek, Groningen

Dwergwerpen wel, maar metrosurfer niet. Hoeveel jargon mag er in het woordenboek? De moeilijke beslissingen van een woordenboekmaker bij de voorbereiding van een nieuwe uitgave.

Woordenboekmakers moeten selectief zijn. Dat geldt zeker voor het opnemen van woorden uit een bepaald vak- of interessegebied. Hoe ver moet je gaan bij het opnemen van dergelijke woorden? Bied je je gebruiker het hele medische jargon aan, of volsta je met de voornaamste kwalen en pillen? Moet je - zo je dat al kunt - precies uitleggen wat quantummechanica en relativiteitstheorie inhouden, of volsta je met enkele algemeenheden in de hoop dat de echt geïnteresseerde zijn heil in de vakliteratuur zal zoeken?

Dat kiezen nodig is, signaleert ook de inleider van de twaalfde druk van de grote Van Dale (blz. XVII):

‘(...) er komen steeds meer vakgebieden bij en het aantal vaktaalwoorden neemt dus toe. Onderzoekingen in 1980 spraken van zeven miljoen vaktaalwoorden voor het Duits en er werd een jaarlijkse groei van 250.000 woorden verwacht. Het is duidelijk dat slechts een gering deel van deze vaktaalwoorden een plaats kan vinden in het woordenboek.’

Als dit laatste al geldt voor Van Dale met zijn 3897 pagina's, hoeveel te meer zal de redactie van de Koenen, die er 1376 tot haar beschikking

[p. 256]

heeft, zich dan niet moeten beperken?

Anders dan in Van Dale ligt in Koenen het accent op hedendaags, levend Nederlands. Verouderde of al te infrequente woorden worden niet opgenomen. Woorden die in Koenen staan, moeten aan de eis voldoen dat je ze bij het lezen van de krant, het kijken naar het journaal, op school of bij het voeren een gesprek kunt tegenkomen. Categorieën als delfstofkunde, jagerstaal of studententaal komen in Koenen dan ook slechts spaarzaam aan bod. Maar woorden uit de weerkunde, de politiek en de sport zijn in Koenen ruim bemeten categorieën. Op die laatste groep ga ik wat nader in.

Waarschijnlijk zal niemand er moeite mee hebben dat sporttermen als buitenspel of een gele kaart in Koenen staan, te meer omdat deze termen ook buiten hun eigenlijke domein gebruikt worden. Een minister kan de Tweede Kamer buitenspel zetten, waarop deze op haar beurt die minister de gele kaart kan tonen. Ook buiten de (wieler)sport wordt steeds meer afgezien. Over het opnemen van dergelijke woorden is weinig discussie nodig. Anders is dat wellicht bij de woorden die ik nu wil bespreken.

Ik onderscheid drie categorieën van sportwoorden: namen van sporten; woorden die attributen benoemen of te maken hebben met de spelregels; woorden die sporters, trainers, verslaggevers, enz. gebruiken als ze over sport spreken. Uit elke categorie geef ik vier woorden die nog niet in Koenen staan: steeds eerst twee woorden die ik zou opnemen als ik daarover nu moest beslissen, en daarna twee die ik buiten het woordenboek zou laten.

● Namen van sporten

wel opnemen

aquajogging

Loopbewegingen maken in diep water, waarbij men doorgaans een wetbelt om heeft; dat is een gordel die het lichaam in een verticale positie houdt. Wetbelt zelf zou ik liever niet opnemen, omdat het te specialistisch is (probleem: als je een woord niet opneemt, kun je het ook niet in de omschrijving van een ander woord gebruiken). Aquajogging neem ik op omdat het door veel mensen beoefend wordt.

dwergwerpen

Het bij wijze van sport om het verst gooien met een dwerg. Het wordt weliswaar weinig beoefend, maar ik neem het op omdat het spel omstreden is en men er dus geregeld over leest.

niet opnemen

basejumping

Parachutespringen vanaf vaste objecten zoals bergen, torens, bruggen, e.d. Slechts incidenteel beoefend.

metrosurfen/treinsurfen

Meerijden met metro of trein waarbij de ‘surfer’ zich buiten de wagon bevindt, bijv. tegen de zijwand of op het dak. De rage - zo die er ooit geweest is - lijkt alweer voorbij. Een typisch komkommertijdwoord.

● Woorden voor attributen

wel opnemen

court (tennis)

Baan(soort). Dit woord wordt zowel gebruikt om verschillende banen (center court, court number one) van elkaar te onderscheiden als om indelingen naar baansoort (hard court, supreme court) te maken. Frequent in tennisverslagen.

ijsmeester (ijssporten)

1. Iemand die natuurijs keurt, bijv. om te kijken of er een tocht kan worden verreden. 2. Degene die bij een kunstijsbaan de apparatuur bedient waarmee kunstijs wordt gemaakt. Hans Wiegel wordt wel eens ‘de Grote IJsmeester’ genoemd; het woord heeft zich dus aardig gevestigd.

niet opnemen

piaffe (dressuur)

Verzamelde (hippische aanduiding voor een bepaalde houding van het paardelichaam) draf op de plaats. De sport zelf wordt te weinig beoefend om er ook nog de technische termen van op te nemen. Verzameld in deze betekenis ontbreekt om dezelfde reden in Koenen.

motard (wielersport)

Dit zeggen Vlamingen en Jean Nelissen tegen een motorrijder die de koers volgt. Buiten de wielersport kom je het nooit tegen.

● Spreken over sport

wel opnemen

aftesten (teamsporten)

Een speler die men wil aantrekken, testen en op medische of sportieve gronden afkeuren. De grote Van Dale heeft dit woord al opgenomen, zonder de gebruikssfeer tot de sport te beperken. Ik kwam het tot nu toe alleen in sportberichten tegen. In elk geval als sportwoord frequent, en bovendien geschikt voor gebruik in andere contexten, twee goede redenen om het op te nemen.

wegsteken, zich (wielersport)

Zijn goede vorm camoufleren door zo onopvallend mogelijk mee te rijden. Zoals zovele wielertermen (bijv. afzien, kassei, motard) is dit woord uit het Zuidnederlands boven de grote rivieren terechtgekomen. Nijhoffs Zuidnederlands Woordenboek geeft twee betekenissen. De tweede luidt: ‘(Oneig.) M. betr. t. gevoelens e.d.: maken dat iets niet opgemerkt wordt, niet laten blijken, verbergen, maskeren (...)’. Het gebruik van dit woord lijkt zich uit te breiden; ik heb ook al een citaat uit de schaatssport.

niet opnemen

supersub (teamsporten)

Sterke speler die als invaller achter de hand wordt gehouden en in die rol geregeld succesvol is. Ik ken het woord nog niet zo lang (sinds juni 1992) en ben benieuwd of het over een jaar nog gebruikt wordt.

finisseur (wielersport)

Om in het jargon te blijven: een renner die goed kan ‘aankomen’, dat wil zeggen ‘over een goede eindsprint beschikt’. Zou iemand het missen als het niet in Koenen stond?