Onze Taal. Jaargang 62

[p. 236]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Heeft een zebra een buik?

Mensen hebben een buik. Tenminste als zij hun shirtje of bloesje omhoogtrekken of uitdoen. Dat is de mening van mijn zoontje van twee en een half. Hij is er niet bij voorbaat van overtuigd dat mensen en kinderen in het bezit zijn van een buik. Dat moet eerst worden gecontroleerd door onder een kledingstuk te kijken. Komt er iets bloots te voorschijn, dan is er een buik. Dikke of dunne buiken spreken nog niet tot zijn verbeelding en een ‘buikje’ zegt hem al helemaal niets. Het gaat uitsluitend om het existeren van de buik.

Hoe definieer je de buik? Gaat het om de buiten- of de binnenkant? Voor mijn zoontje heeft de buik geen binnenkant. Als hij zijn eten op heeft, dan is dat eenvoudig verdwenen. Dat laat hij met opengesperde mond duidelijk zien. Verder dan de keelholte reikt zijn voorstellingsvermogen nog niet. Het voedsel zal wel ergens binnenin zitten, maar dat heeft niets met ‘buik’ te maken. De buik is volgens hem een onbedekt stuk aan de voorkant van het lichaam.

● Taboes

Etymologisch gezien is buik een zuiver Germaans woord. Het hoort dus thuis in het Nederlands, het Fries, het Duits, het Engels en in de Scandinavische talen (met uitzondering van het Fins). Het Duits kent het als Bauch en het Fries als bûk. In het huidige Engels bestaat het niet meer, maar het kwam nog wel voor in het Oudengels als buc. In de oudere fasen van de Germaanse talen kon het woord zowel ‘buik’, ‘romp’ als ‘baarmoeder’ betekenen. Vandaar dat er nog wel eens wordt gezegd: ‘een buik met (of vol) benen hebben’ in de betekenis ‘zwanger zijn’.

Omdat de buik in het onderlichaam zit, een plaats waar men vaak nogal besmuikt over doet, kon er een taboe gaan rusten op het woord buik. Dat is bijvoorbeeld in het Engels gebeurd. Zoals we zojuist al zagen, is buc er verdwenen; het is vervangen door belly, dat verwant is met het Friese bealch en met ons oude woord balg. Dit laatste wordt nu nog voornamelijk gebruikt in een woord als blaasbalg of in ‘de balg van een harmonika’. Het betekent ‘zak, vel, buik’.

Maar ook het Engels belly is een te beladen woord om er zoiets als pijn in te hebben. Een zinneprikkelende en frivole bezigheid als buikdansen mag dan wel met de belly - belly dance - gedaan worden, je hebt geen platte belly. Nee, dan praten de Engelsen over stomach, ‘maag’ dus. Zelfs een zwangere vrouw heeft een dikke stomach en ook buikpijn voel je in het Engels uitsluitend in je ‘maag’.

Overigens leidt het Germaanse woord voor maag in het Engels evenmin een bloeiend bestaan. Maw is afgegleden naar de dierenwereld en bestaat nog slechts in de betekenis ‘pens’ of ‘krop’. Stomach is van Romaanse oorsprong. Zoals zoveel Engelse woorden is het ontleend aan het oude Frans: stomaque (modern Frans estomac). In het Frans is het ontwikkeld uit het Latijnse stomachus. Het Latijn heeft het van het Griekse stomachos ‘keel, orgaanmond, maagopening, maag’, een afleiding van stoma ‘mond’.

● Maagdanseres

In het Zweeds is iets soortgelijks gebeurd als in het Engels. Niet helemaal hetzelfde. Het woord buk (spreek uit buuk) bestaat er nog steeds, maar je kunt het beter niet gebruiken. Het komt voor in vak- en volkstaal, en ook voor een dier kun je er de buik mee aanduiden, maar voor mensen is het niet zo netjes. Je zegt mage. De maag heeft in het Zweeds dus behoorlijk aan oppervlakte en inhoud gewonnen. Zoals in het Engels lijdt een Zweed bij pijn in de onderbuik aan maagpijn en heeft een zwangere Zweedse een dikke ‘maag’. Maar anders dan in het Engels danst zelfs een buikdanseres in het Zweeds met haar maag; ze is een magdansös. De Zweedse buk is tot een scheldwoord verworden. Zo is een girigbuk een vrek, een gierigaard. Een beetje te vergelijken hiermee zijn verouderde scheldwoorden in het Nederlands als ‘vuile pens’ en ‘dikke pens’.

Het woord pens bestaat al lang in onze taal, maar het is toch geen oorspronkelijk Nederlands woord. In de middeleeuwen hebben wij het overgenomen uit het Frans. Ook het Engelse paunch ‘pens, buik’ is uit het Frans afkomstig. Uiteindelijk is het van Latijnse herkomst.

Woorden als pens, maag en balg kent mijn zoontje nog niet, maar buik wel. En staart ook. Hij weet dat een poes een staart bezit en een mens of een kind niet. Met buiken ligt het wat moeilijker. Toen ik hem vroeg of een poes ook een buik heeft, lachte hij mij hartelijk uit. Hoe kon ik zoiets doms veronderstellen! Bij het zwaarbehaarde lichaam van een kat - ik heb vrij langharige katten - valt immers geen buik bloot te leggen. Schapen hebben ook geen buik. Behalve als ze geschoren zijn. Zijn denkwijze begon me te intrigeren. In Artis stelde ik hem de vraag of een zebra in het bezit is van een buik. Hij bestudeerde de zebra's aandachtig, stelde vast dat de strepen aan de onderkant van de romp niet doorliepen, en concludeerde dat deze dieren wel buiken hadden.