Onze Taal. Jaargang 62

Uitspraakwoordenboeken

Ewoud Sanders

Er zijn boeken die de bezitter een hogere status geven. De volledige werken van Shakespeare misstaan in geen enkele boekenkast. Hetzelfde geldt voor de bijbel of de Winkler Prins. Maar niet iedereen zal vol trots het verzameld werk van Willy Vandersteen aan zijn visite tonen, of boekjes met titels als Hoe los ik mijn huwelijksproblemen op? of Kan seks ook spannend blijven?

● Project afgeblazen

Ook het bezit van een uitspraakwoordenboek blijkt statusverlagend te werken. Tot die opmerkelijke conclusie kwam uitgeverij Van Dale Lexicografie toen werd onderzocht hoe groot de markt voor zo'n woordenboek zou zijn. ‘Een etymologisch woordenboek werkt statusverhogend,’ aldus Rik Schutz (40), ‘maar bij het zien van een uitspraakwoordenboek zou de vraag kunnen ontstaan: weet je dan niet hoe je je moerstaal spreekt? De belangstelling bij de boekhandel bleek dus heel klein te zijn.’

Schutz is adjunct-uitgever bij uitgeverij Van Dale. Een paar jaar geleden nam hij het initiatief tot het samenstellen van een uitspraakwoordenboek dat zou moeten worden opgenomen in de reeks Van Dale Handwoordenboeken. In zijn vooronderzoek schetste Jaap Bakker, die niet lang daarvoor het Rijmwoordenboek had samengesteld, het profiel van een naslagwerk waarin de uitspraak zou kunnen worden nagezocht van zo'n 30.000 woorden en ruim 40.000 encyclopedische trefwoorden. Helaas, uiteindelijk werd het hele project afgeblazen.

‘Niet alleen omdat statusverlagend onder het logo van Van Dale een paradox is,’ aldus Schutz, ‘maar ook vanwege de hoge kosten. Je hebt namelijk nauwelijks voorgangers. Dat betekent dat je enorm veel pionierswerk moet verrichten. Zeg je tsjello of sello? En wat zegt een cellist zelf? Is het arsjitekt of architekt? Waar ligt de klemtoon in de naam Gillespie? Hoe zit het met leenwoorden? Voor al dat soort vragen moet je bijna op woord-

[p. 228]

Een uitspraakwoordenboek is per definitie normerend

niveau onderzoek doen en dat maakt het nagenoeg onbetaalbaar om zo'n woordenboek te maken.’

Het uitspraakwoordenboek heeft een lange en ingewikkelde voorgeschiedenis. Er bestaan verschillende uitspraakwoordenboeken, maar die zijn verouderd. Het beste en meest recente is het Groot Uitspraakwoordenboek van de Nederlandse Taal van R.H.B. de Coninck, maar dit dateert uit 1970. Daarna heeft alleen dr. P.C. Paardekooper een uitspraakgids uitgebracht (1977 en 1987). Toch zijn er nog allerlei initiatieven genomen om tot een nieuw uitspraakwoordenboek te komen. Het verst kwam dr. C.G.L. Apeldoorn, die (aanvankelijk samen met Jaap Bakker) voor Het Spectrum een uitspraakwoordenboek maakte met 9000 woorden. Er bestond zodanige twijfel over de kwaliteit dat het boek toch niet werd uitgegeven.

● Taalunieproject

Sinds kort is er weer een nieuw initiatief, zij het dat het nog in de kinderschoenen staat. Ditmaal werd het voortouw genomen door Nico Groen (28), coördinator bij Het Spectrum van de recente herziening van de Prisma Woordenboeken. Groen hoorde dat ook de Nederlandse Taalunie plannen had voor een uitspraakwoordenboek en via via kwam hij bij Wim Zonneveld (43) terecht, hoogleraar in de fonologie aan de Universiteit Utrecht. Zonneveld kreeg recentelijk van de Taalunie 25.000 gulden voor het verrichten van vooronderzoek.

Zonneveld schetst in grote lijnen wat hij zoal te onderzoeken zal hebben. Bij verschillende universiteiten in ons land wordt op dit moment onderzoek verricht naar de zogeheten omzetting van grafeem (schrifteken) naar foneem (klankeenheid). Dit onderzoek wordt gedaan in de hoop ooit een computer te ontwikkelen die kan lezen en praten, maar Zonneveld is ervan overtuigd dat hij de resultaten ervan kan gebruiken voor een uitspraakwoordenboek. Daarnaast moet worden gekozen voor een weergave in klanktekens.

Wat dit betreft is Zonneveld zeker van een ding: hij zal niet kiezen voor het International Phonetical Alphabet (IPA), hoe goed dit ook is. Dit is namelijk ook ingewikkeld om te leren. Schutz, Bakker en Apeldoorn hadden het IPA al eerder van de hand gewezen. De consequentie zou zijn dat je eerst een nieuw alfabet moet leren voordat je zo'n uitspraakwoordenboek kunt gebruiken, en daar zullen maar weinigen voor voelen.

Daarnaast zullen er knopen moeten worden doorgehakt over uitspraakvariatie. In het Noorden van Nederland zeggen ze loopm, in het Zuiden lope, en het Oosten heeft weer zijn eigen dialecteigenaardigheden. Moet je die variaties opnemen of niet? En wat is goed of standaardtaal? Want kan een ‘gewoon’ woordenboek nog proberen om afstand te nemen van de rol van scheidsrechter, een uitspraakwoordenboek is per definitie normerend. Je hebt erg weinig aan zo'n boek als je er alleen maar uit leert dat een woord op allerlei verschillende manieren kan worden uitgesproken. Bovendien, anders dan bij spelling kan een lexicograaf wat dit betreft niet terugvallen op de overheid: geen regering zal zijn vingers willen branden aan een Groen Boekje voor de uitspraak!

● Grote belangstelling

Zonneveld is ervan overtuigd dat er ‘ongetwijfeld een grote markt’ voor een uitspraakwoordenboek zal bestaan - geheel in tegenstelling tot de uitkomsten van het martkonderzoek van Van Dale. Zijn doelgroep bestaat uit buitenlanders die serieus geïnteresseerd zijn in het Nederlands, en in tweede instantie uit Nederlanders die willen weten hoe je een bepaald woord uitspreekt. Erg duidelijk zijn de plannen van Zonneveld nog niet. Er is nog geen lijst vastgesteld van woorden die voor opname in aanmerking komen, geen verdeling gemaakt tussen namen en woorden, en geen idee van de omvang. Zonneveld schat dat het project zo'n drie jaar zal duren - mits de Taalunie blijft subdisidiëren. ‘Langer dan dat moet het niet duren; dan wordt de kans dat het er uiteindelijk komt te klein’, aldus de Utrechtse hoogleraar.

Krijgt de Nederlander dan voorlopig helemaal geen steuntje in de rug als hij stuit op een uitspraakprobleem? Daar lijkt het op. Wel is men bij Van Dale de mogelijkheid aan het onderzoeken om in de volgende druk van de Grote Van Dale ook aanwijzingen voor uitspraak op te nemen. Maar dat kan nog een flinke tijd duren, want zoals bekend is de twaalfde druk van Van Dale nog maar net verschenen. Dat er in het buitenland allang goede uitspraakwoordenboeken bestaan, is slechts een schrale troost.