Onze Taal. Jaargang 62

[p. 225]

Variatie bij voornamen

Doreen Gerritzen - P.J. Meertens-Instituut, afdeling Naamkunde, Amsterdam

Tegenwoordig is de keuze van een voornaam voor een kind meestal een zaak van lang wikken en wegen. Tot voor enkele tientallen jaren lag dat anders: toen werd de naamkeuze vooral bepaald door vernoeming naar familieleden. Deze vernoeming verliep meestal volgens vaste regels: eerst kwamen de grootouders en vervolgens de tantes en ooms aan de beurt. Deze gewoonte heeft ervoor gezorgd dat eeuwenoude traditionele voornamen zoals Trijntje, Willem, Adriana en Cornelis tot op de dag van vandaag voortleven.

Hoewel de naamkeuze vroeger weinig ruimte liet voor eigen inbreng, bood het dagelijks gebruik van de naam meer vrijheid. Zo zijn er allerlei varianten in gebruik gekomen, bijvoorbeeld Betje of Elly van Elisabeth, Koos of Jaap van Jacob(us), Miep of Ria van Maria en Kees of Cor van Cornelis. Het is niet bekend of deze roepnamen in het verleden van generatie tot generatie verschilden. Wellicht kregen de kinderen in vroegere eeuwen niet alleen de doopnaam, maar ook de roepnaam van familieleden. In de eerste helft van deze eeuw, toen de traditionele voornamen nog het beeld bepaalden, waren de roepnamen in elk geval wel aan mode onderhevig. De kleindochter van Marie werd dan bijvoorbeeld Ria genoemd; grootvader Antoon hoorde zijn naam in de vorm Toon bij zijn kleinzoon terug, en tante Trijn gaf haar naam in de vorm Tiny door aan haar petekind.

● Vertrouwelijkheid

Varianten van een en dezelfde naam kunnen onderling sterk verschillen. Vergelijk bijvoorbeeld de volgende traditionele namen met enkele varianten: Catharina met Tiny, Katelijne, Katrien, Rina en Trijntje; Hendrik met Driek, Harry, Hein, Hinno en Rik; Johannes met Hans, Jan, Jenno, Jo en Wanne, en Maria met Maaike, Marijke, Mia, Miep en Riet. Deze varianten ontstaan in de spreektaal. Daarbij gaat het niet zozeer om een bewuste poging tot nieuwvorming, maar veel meer om een spontaan proces van aanpassing aan de gebruikssituatie. Die aanpassing zorgt meestal voor een verkorting van de naam. Verder speelt een rol dat voornamen meestal gebruikt worden in een vertrouwelijke omgeving, in het bijzonder het gezin. Dit leidt tot vleivormen, vormen met een liefkozende gevoelswaarde. Een ander gevolg is dat ze invloed ondergaan van de kindertaal. Zo kan een klein kind haar zus Jammetje noemen, omdat ze haar eigenlijke naam, Marian, nog niet kan uitspreken. Ouders nemen deze naam soms over, en jaren later kan ze door haar broers en zussen nog Jam genoemd worden. De invloed van de kindertaal kan dus blijvend zijn, terwijl die bij andere woorden verdwijnt. Het is tenslotte niet nodig een naam te ‘begrijpen’, een eis die voor de rest van de taal wel geldt.

● Dialectinvloed

Ook de dialecten hebben hun stempel gedrukt op voornamen. Zo veranderen bijvoorbeeld in bepaalde streken bij de vorming van verkleinwoorden de klinkers, de a wordt e; dus man wordt menneke en kans wordt kenske. Dat gebeurt ook met namen: een klein kind dat Frans heet, kan Frenske genoemd worden. Wanneer hij daar te oud voor is geworden, kan de vleivorm Frenske ‘volwassen’ worden door er Frens van te maken. Een ander voorbeeld van variatie die onstaat onder invloed van het dialect is de wisseling van ij en

[p. 226]

ie. De woorden ijs, tijd en zijn worden in bepaalde gebieden van Nederland uitgesproken als ies, tied en zien. Op dezelfde manier kan er naast Tijs ook Ties voorkomen. Maar ook kunnen mensen in het ij-gebied op hun beurt van namen als Liesbeth of Liesje en Marie weer Lijsbet, Lijsje en Marij maken of, om de zaak nog ingewikkelder te maken, de mensen uit het iegebied vinden de klank ij deftiger en maken daarom van Marieke de vorm Marijke. Verder is de dialectinvloed te merken in het gebruik van verkleinvormen van namen. Verkleinwoorden worden in de dialecten namelijk met verschillende achtervoegsels gevormd: -tje, -ien, -ie en -ke, om er maar een paar te noemen. Deze verscheidenheid levert weer varianten op als Jantje, Janke en Jantien, Dientje, Dienie en Dieneke en Annechien, Ankje en Annigje.

Tegenwoordig krijgt de variatie een sterke impuls door het ontlenen van namen uit andere talen; denk aan Chantal, Jeffrey, Kim, Niels en Bianca. Deze verrijking van de voornamenschat is echter van een andere orde, omdat het hier eerder gaat om vernieuwing dan om variatie. Nu ouders zich niet langer tot vernoeming verplicht voelen, is de creativiteit in naamgeving veranderd van ‘variatie op een thema’ in een zoektocht naar een mooie naam. Dat ouders hun blik daarbij over de grens richten, levert een onuitputtelijke bron van vernieuwing op.