Onze Taal. Jaargang 62

[p. 204]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Woordenboek

Dit jaar is de fotografische herdruk van het Woordenboek der Nederlandsche Taal verschenen: het grote historische woordenboek in een plank vol delen, waarvan alle andere Nederlandse woordenboeken zijn afgeleid. Een goede aanleiding om eens te kijken naar de herkomst, de etymologie van het woord woordenboek. Een encyclopedie is een soort woordenboek, en de Etymologiae van Isidorus van Sevilla uit het begin van de zevende eeuw is de beroemdste middeleeuwse encyclopedie. De cirkel lijkt rond: de etymologie van woordenboek is ‘etymologie’. Maar zo simpel ligt het niet.

● Dietse etymologie

Het begrip etymologie heeft in de loop van de geschiedenis niet altijd dezelfde betekenis gekend. De uitvinders van de etymologie, de oude Grieken, wilden met deze wetenschap doordringen tot in de kern van het woord, het etumon ‘het werkelijk ware’. Die waarheid werd eerder filosofisch dan taalkundig opgevat. Deze opvatting van etymologie bleef gelden tot het einde van de middeleeuwen. Daarna, in de zestiende eeuw, beschouwde men etymologie als het zoeken naar ideële of formele verbanden tussen twee woorden. Vanaf de zeventiende eeuw ging het om de oorsprong van de woorden. Op het breekpunt van de zestiende en zeventiende eeuw, in 1599, schreef de Vlaamse taalkundige Cornelius Kiliaan, ofwel Cornelis van Kiel, zijn Etymologicum Teutonicae Linguae, een soort ‘etymologische’ beschrijving van de ‘Dietse’, de Nederlandse, taal.

Pas in de negentiende eeuw kreeg de etymologie een reële basis. Dat kwam door de zogenaamde klankwetten. De Indo-europese taalfamilie was ontdekt, en door het opstellen van klankwetten probeerde men de relaties te definiëren. Voor de etymologie betekende dit een fixatie op het oorspronkelijke klankpatroon, de Indo-europese wortel. Als deze was achterhaald, dan wist men de etymologie. In deze zienswijze is de etymologie van woordenboek als volgt: het betreft een samenstelling met als eerste lid het meervoud van woord en als tweede lid het zelfstandige naamwoord boek. De Indo-europese wortel van woord vinden we in iets andere vorm terug in het Latijnse verbum ‘woord’, het Griekse eirein ‘zeggen’ en in betekenisverwante woorden in diverse andere Indo-europese talen.

● Het beuken boek

Komen we bij het tweede lid. In het algemeen neemt men aan dat boek met de beuk te maken heeft. De beukeboom werd vroeger (zonder umlaut) ook wel boeke of boec genoemd (denk aan boekweit en boekvink). Voor de betekenisovergang tot ‘boekwerk’ zou het ofwel gaan om het inkrassen van letters in beukestaafjes, ofwel om uit beukehout gemaakte wastafeltjes waarop geschreven werd. Samengebonden vormden die een boek. Deze opvatting wordt de laatste tijd nogal aangevochten. Boek- in boekstaaf, waarnaar het boek genoemd is, heeft volgens de nieuwe inzichten een andere herkomst dan boek/beuk. Een boek-staaf zou een tover‘staaf’ zijn, een toverletter, een toverteken, een teken dat door het lot bepaald was.

Hoe het ook zij, hiermee is de etymologie van woordenboek in engere zin voltooid. Er is een zo goed mogelijke verklaring gegeven voor de beide delen waaruit het woord bestaat. Maar een dergelijke verklaring geldt evengoed voor andere Germaanse talen, zoals het Duits, het Engels, het Deens en het Zweeds. Ze zegt iets over de formele herkomst, maar ze biedt geen intern-Nederlandse woordgeschiedenis. En juist die geeft een meerwaarde.

● Schat der spraken

Het woord woord(en)boek is nog niet zo oud in het Nederlands. Het dateert uit het einde van de zestiende eeuw. Daarvoor sprak men over thesaurus, schat of dictionaris. Plantijn (beroemde Antwerpse boekdrukker uit het midden van de zestiende eeuw) noemde zijn boek nog Thesaurus Theutonicae Linguae of (als vertaling) Schat der Neder-duytscher Spraken. Dictionaris is een vernederlandsing van het middeleeuws-Latijnse dictionarium (manuale)/dictionarius (liber), afleidingen van het klassiek Latijnse dictio ‘(het) spreken, woord’. We hebben/hadden Latijnse en Griekse woorden voor onze naslagwerken. Want thesaurus is van oorsprong Grieks, evenals de in de eerste alinea genoemde encyclopedie. Grappig is dat wij spreken over naslagwerk, waar de Zweden uppslagsbok zeggen. Wij kunnen wel heel wat woorden opslaan in onze boeken, en we slaan een boek op om er een woord in te vinden, maar een opslagboek kennen we niet.

In het Nederlands komt woordboek voor het eerst voor in 1584, in Spiegels Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst: ‘woordboeck, dats dictionarium.’ Later kwam ook de term woordenaar in zwang. De Vries, de taalgeleerde die in de vorige eeuw met het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) begonnen is, betreurt het in zijn inleiding dat woordenaar het niet heeft gehaald. Pas in de zeventiende eeuw komt woordenboek op. Woordboek heeft bestaan tot in de achttiende eeuw. Ook in het Duits hebben Wortbuch en Wörterbuch elkaar een tijd lang beconcurreerd. Het WNT onderscheidt onder het trefwoord woordenboek drie betekenissen: vertaalwoordenboek, vakwoordenboek en ‘taalwoordenboek’ (zoals Nederlands-Nederlands). In de laatste betekenis bestaat woordenboek pas vanaf de negentiende eeuw.