Onze Taal. Jaargang 62

[p. 156]

Van kaaskop tot kiwi
Restanten van het Nederlands in Nieuw-Zeeland

Dirk Wolthekker - politicoloog en freelance-journalist, Amsterdam

1992 stond in Nieuw-Zeeland in het teken van de Abel-Tasmanherdenking. De uit het Groningse Lutjegast afkomstige Tasman ontdekte 350 jaar geleden bij toeval het land van de kiwi's. Sindsdien zijn er duizenden Nederlanders naar Nieuw-Zeeland vertrokken om er een bestaan op te bouwen, met medeneming van de Nederlandse cultuur. Een gesprek met Nederlanders aan de andere kant van de wereld over de ontwikkeling van de Nederlandse taal.

Rond 1930 vertrokken de eerste Nederlanders naar Nieuw-Zeeland om zich er definitief te vestigen. Tot 1950 bleef de emigratie vanuit Nederland betrekkelijk gering, maar ze steeg sterk tot 10.000 emigranten in de periode 1951-1953. Momenteel vertrekken er nog ongeveer 450 Nederlanders per jaar naar Nieuw-Zeeland. Overbevolking en milieuvervuiling zijn tegenwoordig belangrijke redenen om voor emigratie te kiezen.

Er wonen 70.000 Nederlanders of mensen van Nederlandse afkomst in Nieuw-Zeeland. Van hen heeft de helft nog steeds de Nederlandse nationaliteit. Voor al die Nederlanders verschijnt er elke maand een Nederlandstalige krant, zijn er wekelijks Nederlandstalige radioprogramma's te beluisteren en staat Jan de Hartogs Hollands Glorie in de bibliotheek.

● Windmill Post

‘Windmill Post is de enige Nederlandstalige krant in Nieuw-Zeeland’, zegt Louis Kuys. Vanaf de oprichting van de krant in 1966 is hij redacteur. Samen met zijn vrouw voert hij de redactie. Kuys beoogt met zijn krant een bijdrage te leveren aan het in stand houden van de Nederlandse cultuur in Nieuw-Zeeland en wil daarnaast de lezers op de hoogte houden van het nieuws uit Nederland. Windmill Post verschijnt elke maand in een oplage van 6000 exemplaren. Kuys schat echter dat het blad door 20.000 mensen gelezen wordt. Veel abonnees geven het blad door aan familie en vrienden.

Zestig procent van de lezers behoort tot de eerste generatie immigranten (1950-1970). Zij zijn in Nederland geboren en hebben het Nederlands als moedertaal. De overige veertig procent van de lezers heeft Nederlandse ouders, maar is in Nieuw-Zeeland geboren en getogen, en heeft dus het Engels als moedertaal. Dit is de tweede generatie immigranten: een groep die steeds groter zal worden. Hoe denkt Kuys deze groep te blijven interesseren voor zijn krant? ‘Misschien moet de krant in de toekomst helemaal in het Engels verschijnen’, zegt hij. Nu al verschijnt de voorpagina van de krant in het Engels om mensen die de Nederlandse taal niet voldoende beheersen, toch te bewegen de krant eens in te zien. Volgens Kuys heeft deze benadering succes.

Kuys verzamelt zijn artikelen met behulp van knipseldiensten van regionale en landelijke kranten uit Nederland. Hij legt artikelen bij elkaar en herschrijft of combineert ze. In de Windmill Post staan geen achtergrondverhalen, internationaal nieuws, of Cultureel Supplementen, maar luchtige nieuwtjes uit Nederland en daarnaast informatie van uiteenlopende aard. Een aantal rubrieken komt maandelijks terug, zoals de rubriek ‘Van stad en platteland in Nederland’, waarin regionale nieuwtjes te lezen zijn. Veel ruimte ook voor het Nederlandse sportnieuws. Er is zelfs een telefonisch te raadplegen ‘Windmill sportlijn’.

● Inburgeringsgesprek

Van veel immigranten heb ik gehoord dat ze het zo jammer vinden dat er steeds minder uitdrukkingen en gezegdes worden gebruikt in het Nederlands. Kinderen van immigranten valt het meestal niet op dat een uitdrukking in onbruik is geraakt of ouderwets is. Daar is hun taalkennis vaak niet voldoende voor. Alleen de recent aangekomen immigrant zou het gebruik van dit soort uitdrukkingen kunnen opvallen. Zij lezen de krant volgens Kuys echter niet of nauwelijks. Helaas wordt door herschrijving van artikelen uit Nederland de lezers de kans ontnomen contact te houden met het moderne Nederlands.

Nederlandse immigranten storen zich vaak mateloos aan de internationalisering, en met name de verengelsing, van de Nederlandse taal. Ook Kuys vindt dit een zorgelijke ontwikkeling; hij probeert Engelse termen zo veel mogelijk te vervangen door Nederlandse. Waar dit toe kan leiden, blijkt uit het woord ‘inburgeringsgesprek’ in het artikel ‘Wie is Nederlander’ van dr. C. Pama (Windmill Post, september 1992). Het betreft hier vermoedelijk een vertaling van het Engelse woord citizenship-interview, een gesprek met immigratieautoriteiten voorafgaand aan naturalisatie. Het zou in zo'n geval beter zijn het Engelse woord gewoon te laten staan. Veel immigranten doen dat ook, waardoor er een merkwaardige mix van Nederlands en Engels ontstaat.

Regelmatig lijkt het alsof de Windmill Post nog de oude spelling han-

[p. 157]

teert. Ik schrijf met opzet lijkt, omdat woorden als practijk en october ook op vernederlandsing van de Engelse woorden practise en october kunnen wijzen. We moeten daarom erg voorzichtig zijn met het doen van uitspraken over het goed of slecht toepassen van spellingregels.

● Taboe

Uit gesprekken met kinderen van immigranten blijkt dat zij allemaal Nederlands begrijpen. Hun ouders spreken meestal Nederlands tegen elkaar, en vaak ook tegen hen. Zij antwoorden echter in het Engels. Hank Schouten haalt in zijn boek Tasman's Legacy. The New Zealand-Dutch Connection (Wellington, 1992) de doctoraalscriptie van Ini Kroef aan, die onderzoek heeft gedaan naar patronen van taalverschuiving onder veertien van oorsprong Nederlandstalige families. Uit dit onderzoek blijkt hetzelfde als uit mijn niet-wetenschappelijke waarnemingen:

-	ouders spreken Nederlands of een mengtaal van Nederlands en Engels tegen elkaar en tegen de kinderen;
-	kinderen gebruiken het Engels in de communicatie met elkaar;
-	slechts zelden spreken de kinderen Nederlands tegen de ouders.

Hierbij moeten we bedenken dat veel immigranten wel Nederlands tegen de kinderen moesten spreken omdat ze geen, of slecht, Engels spraken. Daarnaast vertrokken zij vaak uit Nederland met het idee nooit meer terug te keren, wat een rol speelde in de manier waarop zij met de cultuur, en met de taal als onderdeel daarvan, omgingen, namelijk als iets wat gekoesterd en bewaard moest worden. Bij later geëmigreerde Nederlanders ligt de situatie heel anders. Zij spreken allemaal redelijk tot goed Engels en zien emigratie niet als iets definitiefs. ‘We kunnen altijd weer terug’, is hun motto, en zij lijken daarom minder behoefte te hebben de Nederlandse cultuur te koesteren.

Hoewel de kinderen van immigranten goed Nederlands verstaan, hebben de meeste moeite met spreken en lezen, tenzij ze voor langere tijd in Nederland zijn geweest. Bij navraag blijkt dat veel ouders hebben voldaan aan een verzoek van de Nieuwzeelandse autoriteiten om Engels met de kinderen te spreken. Dit zou een snelle integratie van de Nederlandse kinderen in de Nieuwzeelandse samenleving bevorderen. Nederlands spreken was in de jaren vijftig en zestig taboe; het bleef beperkt tot de privésfeer van familie en gezin.

● Studenten Nederlands

‘De Abel-Tasmanherdenking was de directe aanleiding tot het instellen van een lectoraat Neerlandistiek’, vertelt Kees Snoek, sinds maart 1992 als hoogleraar Nederlands verbonden aan de vakgroep Germaanse talen en letterkunde van de universiteit van Auckland. Snoek heeft een groep van 33 eerste- en een groep van 18 tweedejaarsstudenten. Vooral onder de groep eerstejaarsstudenten bevinden zich veel kinderen van immigranten. Zij beheersen de taal slecht. De moeilijkheidsgraad blijkt zo hoog te zijn dat 25% van de eerstejaarsstudenten om die reden tussentijds is afgehaakt. De 18 tweedejaarsstudenten hebben meestal het Nederlands als moedertaal en zijn met hun ouders in de jaren zeventig en tachtig naar Nieuw-Zeeland geëmigreerd.

Daarnaast willen ook Nieuwzeelanders die met een Nederlander of Nederlandse getrouwd zijn op deze manier toegang krijgen tot de Nederlandse cultuur. Ook komen er studenten ‘Indonesian Studies’ bij Snoek in de klas. Zij hebben de Nederlandse taal nogal eens nodig om bronnenonderzoek te verrichten. Allemaal leren ze Nederlands uit het boek Levend Nederlands.

Het eerstejaarsprogramma bestaat uit driemaal vijftig minuten college per week en is vooral gericht op taalverwerving. De tweedejaarsstudenten krijgen daarnaast ook teksten uit kranten en boeken voorgelegd, bijvoorbeeld uit de weekeditie van NRC Handelsblad, waarop Snoek een abonnement heeft. Ook besteedt hij aandacht aan eenvoudig literair werk en verzorgt hij een cursus cultuurgeschiedenis, waardoor studenten op facultatieve basis kennis kunnen nemen van het hedendaagse Nederland en zijn koloniale geschiedenis.

‘Na twee jaar zit het er dan op,’ zegt Snoek, ‘een volledige bovenbouwstudie Nederlands is er in Auckland niet.’ Van de Germaanse talen die in Auckland gedoceerd worden, is alleen het Duits een bovenbouwstudie die opleidt tot het zogenoemde ‘Master's Degree’.

Cursussen Nederlands worden ook gegeven in Nieuw-Zeeland. Het systeem van de ‘continuing education’ is vergelijkbaar met dat van de Nederlandse volksuniversiteiten. Liesbeth Sies-de Steur geeft avondcursussen Nederlands aan volwassenen en kinderen van immigranten. In Christchurch zijn geen Nederlandse studieboeken of woordenboeken te krijgen. Liesbeth deelt stencils uit en stelt zelf syllabi samen aan de hand van haar eigen, verouderde studieboeken, de boeken van H. Koolhoven, Teach yourself Dutch, en W. Shetter, Introduction to Dutch.

Ter gelegenheid van de Abel-Tasmanherdenking heeft Snoek van het Ministerie van Buitenlandse Zaken een eenmalige subsidie van 20.000 gulden ontvangen voor het opzetten van een Nederlandstalige bibliotheek. Een belangrijke bijdrage aan Snoeks bibliotheek is geleverd door het museum ‘Kinderboek Cultuurbezit’ uit het Groningse Winsum. De 500 jeugdboeken die Snoek van het museum heeft ontvangen, bevatten onder meer boeken uit Jaap ter Haars serie Saskia en Jeroen, boeken van Cissy van Marxveldt, en C. Joh. Kieviets verhalen over het leven van Dik Trom. Deze 500 boeken vormen een belangrijke bijdrage aan de verzameling Nederlandstalige jeugdboeken in de Nieuwzeelandse bibliotheken. Een

[p. 158]

blik in de kasten van de openbare bibliotheek van Christchurch levert niet meer op dan acht Nederlandstalige kinderboeken. Voor een stad met een grote Nederlandse gemeenschap (8000 Nederlanders of mensen van Nederlandse afkomst) is dat een wel érg schamel aantal.

● Echo radio

Elke zondag om 17.00 uur begint Theo Boekels programma ‘Echo Radio’ met de openingszin ‘This is Echo Radio’. Theo begint met een Engelstalige opening. Hij heeft echter niet te kampen met het probleem waar Louis Kuys wel mee te kampen heeft, namelijk de kinderen van immigranten die niet voldoende Nederlands lezen om zijn krant te kunnen begrijpen. Kinderen van immigranten kunnen lang niet allemaal Nederlands lezen, maar verstaan doen ze het wel. Toch is veertig procent van het programma in het Engels, omdat Theo ook de niet-Nederlandstaligen wil bereiken.

‘Echo Radio’ begint elke zondag met tien minuten nieuws uit Nederland aan de hand van uitzendingen

‘Taalverminkingen als gekilled en killen lijken onvermijdelijk bij immigranten’

van Radio Nederland Wereldomroep. Veel Nederlandstalige muziek bij Echo Radio, afgewisseld met informatie of een gast in de studio.

Theo overweegt een vaste rubriek ‘Koop en Verkoop’ in zijn programma op te nemen. De taal waarin dat gebeurt zal afhangen van het soort produkt. Als het om een produkt gaat dat een Nederlandse gevoelswaarde heeft of met Nederland te maken heeft, zal het gesprek in het Nederlands zijn, anders zal het automatisch Engels worden.

● Kiwi-Nederlands

Hoe staat het nu met onze taal in Nieuw-Zeeland? In de dagelijkse spreektaal valt vooral de vermenging van het Nederlands met het Engels op, ook bij onlangs geïmmigreerden. Dit geldt vooral voor deelwoorden en infinitieven. Deelwoorden van zwakke Engelse werkwoorden, waarvan de uitgang -ed is, of van Engelse werkwoorden waarvan de infinitief hetzelfde is als het deelwoord (to put, to cut) krijgen vaak het Nederlandse voorvoegsel ge-, zoals gekilled, gemoved, geput en gecut. Infinitieven van dit soort werkwoorden krijgen vaak het Nederlandse achtervoegsel -en: killen en cutten. Taalvervormingen als deze lijken onvermijdelijk bij immigranten. Onvoldoende beheersing van de Engelse taal en het op de achtergrond raken van de kennis van het Nederlands zijn belangrijke verklaringen hiervoor. De verandering binnen het gesproken Nederlands merk je vooral op als je een zinsconstructie of uitdrukking gebruikt die de immigrant niet (meer) kent.

Met dank aan Theo Boekel, Louis en Thea Kuys, de heer G.J. du Marchie Sarvaas (Nederlands ambassadeur te Wellington), Chris Sies, Liesbeth Sies-de Steur en Kees Snoek.