Onze Taal. Jaargang 62

[p. 142]

Het kastje van Barbanelle
De dood in een noot

Ewoud Sanders

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omvat inmiddels 37 banden maar telt slechts één voetnoot. Die noot heeft betrekking op de dood van Lambert Allard te Winkel (1809-1868). Te Winkel was zonder twijfel de voornaamste ‘medearbeider’ van de Leidse hoogleraar Matthias de Vries, de grondlegger van het WNT. Na een loopbaan als onderwijzer en privaatdocent werd Te Winkel in 1851 leraar in de Nederlandse taal- en letterkunde aan het Stedelijk Gymnasium te Leiden. In 1852 trad hij toe tot de redactie van het Woordenboek en vanaf 1860 besteedde hij hieraan al zijn tijd.

● Grammatisch zintuig

Zijn voornaamste bijdrage bestond uit het opstellen van een nieuwe spelling. ‘Van spelling-quaesties had hij eigenlijk een diepen afkeer’, schreef zijn vriend J.A. van Dijk in 1869. ‘Maar een spellingstelsel, op deugdelijke grondslagen gebouwd, zooveel mogelijk wetenschappelijk ingericht, zulk werk trok hem aan.’

De Vries noemde het ‘een genot’ om met Te Winkel te werken. ‘Dat heldere verstand’, schreef hij in de inleiding van het Woordenboek, ‘dat scherpzinnige oordeel, die logische juistheid van begrippen, dat geoefende grammatische zintuig, bij die veelzijdige kennis en die gemoedelijke waarheidsliefde: dat alles is mij eene dagelijksche leerschool geweest...’

Bovendien werkte Te Winkel keihard. ‘Van Maandag tot Zaterdag arbeidde hij aan dit reuzenwerk zooveel uren daags, als men denzelfden wetenschappelijken arbeid van iemand vergen mag, met onafgebroken inspanning zijner krachten’, aldus Van Dijk.

Te Winkel had altijd een ijzersterk gestel gehad, maar in de derde week van april 1868 kreeg hij plotseling last van ‘vreeselijke benauwdheden’. Zo erg, dat hij en zijn arts vreesden voor zijn leven. Na een paar dagen knapte hij echter op. Hij kreeg zelfs toestemming om op de ‘beste gedeelten van den dag’ naar buiten te gaan.

‘De Vries noemde het een genot om met Te Winkel te werken: dat heldere verstand, dat scherpzinnige oordeel...’

Dat was hij ook van plan op 24 april 1868. ‘Gekleed zat hij op den dokter te wachten en hield zich intusschen bezig met het lezen van het Aprilnommer van den Gids. De dokter kwam en vond hem, zoo hij meende, slapende; zijne oogen waren gesloten en het boek was hem uit de hand gegleden. Spoedig echter werd de treurige waarheid ontdekt...’

● Afgesponnen levensdraad

De Vries was zeer uit het lood geslagen. Hij schreef een necrologie in het Leidsch Dagblad en hield een toespraak bij Te Winkels graf. Bovendien beloofde hij een levensbericht van Te Winkel te zullen schrijven voor het jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde - een belofte die hij overigens nooit is nagekomen.

Echt veel trefwoorden voor het WNT had Te Winkel niet geschreven. Hij werkte mee aan de eerste tien afleveringen van het Woordenboek. Het laatste trefwoord waar hij aan werkte was afspinnen. De Vries nam het halverwege over. ‘Hier eindigt de medewerking van onzen onvergetelijken Te Winkel’, schreef hij onder aan kolom 1492 in een voetnoot. ‘Het laatste wat hij schreef, was eene onvoltooide schets van dit artikel Afspinnen. Zij brak af met de woorden, die ik zoo even overnam: “Zijn levensdraad is afgesponnen, zijn einde is daar, hij gaat sterven.” Weinige dagen daarna was Te Winkels levensdraad afgesponnen. Talrijke vrienden en vereerders beweenden zijnen dood, en blijven zijn gemis nog smartelijk gevoelen; niemand smartelijker dan hij, die hier van zijn broederlijken medearbeider als opnieuw afscheid neemt. Maar hèm mogen wij gelukkig roemen, die in zijn leven eene schoone taak heeft afgesponnen, waarvoor Nederland, zoolang het prijs stelt op de taal der Vaderen, zijnen naam in eere zal houden.’

Het is de vraag of ook de Utrechtse hoogleraar W.G. Brill op de hoogte was van de toevalligheid dat Te Winkels laatste woorden op papier waren geweest ‘Zijn levensdraad is afgesponnen, zijn einde is daar, hij gaat sterven.’ Hoe het ook zij, toen Brill dat zelfde jaar in het Jaarboek van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen een prachtige en uitvoerige necrologie van Te Winkel schreef, gebruikte ook hij het woord afspinnen. ‘Hij is geleerde gebleven’, aldus Brill, ‘tot het einde: eenzaam, in zijn studeervertrek gezeten, met een boek (het was een wetenschappelijk tijdschrift) in de hand, en hem uit de bezwijmende vingeren gegleden, is hij de eeuwigheid ingegaan. Hij heeft zijne taak afgesponnen...’