Onze Taal. Jaargang 62

Eufemismen en de dood

Riemer Reinsma

Jonge kinderen kunnen zich niet goed voorstellen wat dat inhoudt: dood zijn. Ze denken dat de persoon in kwestie eenvoudig ergens anders is. Volwassenen brengen het er niet veel beter af, als je afgaat op de beeldspraak waarmee het verschijnsel sterven wordt aangeduid. Vier beelden overheersen in het collectieve spraakgebruik der volken, en in alle wordt de dood min of meer ontkend: de betreurde

1	slaapt,
2	is weggegaan,
3	is door een onzichtbare hand weggenomen,
4	existeert domweg niet meer.

● Eeuwige jachtvelden

De slaapmetafoor vinden we om te beginnen in ons woord sterven, dat in de oudgermaanse tijd ‘slapen’ betekende en dus een stevig eufemisme was. De slaapmetafoor heeft door de eeuwen heen krachtig standgehouden. Nog altijd zeggen we dat de betrokkene is ingeslapen of, nog vrediger, ingesluimerd, hij heeft zich te ruste gelegd, de ogen gesloten, zijn hoofd neergelegd. Ontslapen betekende vroeger gewoon ‘inslapen’. Ook de wens Hij ruste in vrede stelt de dood voor als slaap. In verzwakte mate zit de slaapmetafoor ook in de uitdrukkingen hij is de doodslaap ingegaan of de eeuwige rust, waar de woorden dood en eeuwig de fictie van de slaap tenietdoen.

De metafoor van het weggaan komt tot uiting in plechtige woorden als heengaan, verscheiden en uitvaart, en in het gewonere overlijden (= overgaan). De dode is niet dood maar is gewoon vertrokken. Indirect komt dit beeld naar voren in een uitdrukking als alleen achterblijven: ‘als ik alleen achterblijf, ga ik in mijn geboortedorp wonen’. Het vertrek is het begin van een reis; men aanvaardt de grote reis. Maar ook het omgekeerde komt voor; het leven zelf was de reis en daar is nu een eind aan gekomen: men stapt eruit, is aan de finish gekomen. Soms wordt de bestemming van de reis genoemd: men verdwijnt naar de eeuwige jachtvelden, vertrekt ad patres, gaat naar de hemel. Een Engelsman is gone to Jesus.

De derde metafoor wordt verwoord in de uitdrukking van ons weggenomen worden of uit ons midden genomen worden. De overledene was het middelpunt van een kring van personen en is door een bovennatuurlijke macht daaruit verwijderd. Soms wordt die macht met de naam genoemd: door God tot zich genomen worden. En ten slotte is er de niet-metaforische uitdrukking niet meer zijn.

[p. 129]

Wie al deze metaforen nog te plastisch vindt, te schokkend, kan zijn toevlucht zoeken tot een buitengewoon vage omschrijving. ‘Als er iets met mij gebeurt...’ - ja, dan weet iedereen wat er aan de hand is.

● ‘Aan wonden gestorven’

Op het slagveld heerst andere beeldspraak. Het te mijden woord is hier sneuvelen. Op gedenktekens die de gedachte aan de Tweede Wereldoorlog levend houden, staat meestal de tekst ‘Voor hen die vielen’ - en daarna niet meer opstonden. Soms echter vereist de politieke situatie dat zelfs het eufemisme vallen vermeden wordt. Bijvoorbeeld in de Sovjet-Unie van de jaren tachtig, de tijd waarin het land in oorlog was met Afghanistan. Deze oorlog was ook in de Sovjet-Unie een impopulair onderwerp, waarover de autoriteiten zo veel mogelijk hun mond hielden. Op de grafstenen van gesneuvelde Russische soldaten mocht daarom niet gevallen staan, maar gestorven, alsof het een natuurlijke dood betrof; het taboe is nu niet de dood maar de verfoeilijke oorlog. De eufemismen tuimelen hier in volle vaart over elkaar heen, zeker als we bedenken dat sneuvelen zelf waarschijnlijk ooit óók een eufemisme was. De oorspronkelijke betekenis was ‘struikelen, vallen’.

Een speciale categorie gesneuvelden zijn soldaten die door een vuurpeloton van het eigen leger zijn geëxecuteerd, en wier ouders daarvan op de hoogte moeten worden gesteld. In de Eerste Wereldoorlog had de Engelse legerleiding daar een standaardtekst voor, waaruit de goed geïnformeerde verstaander de toedracht kon afleiden. De ouders kregen een brief waarin stond dat hun zoon aan wonden gestorven was (died of wounds).

Japanners hebben een geheel eigen metafoor voor de dood, althans wanneer het over keizers en andere hooggeplaatste personen gaat. Een keizer gaat onder, zoals de zon, hij gaat de schaduwen in (kakureru). Het gewone volk in het land van de Rijzende Zon haalt zichzelf weg (mimakaru).

● Lijk zonder geest

Een lijk heet stoffelijk overschot of stoffelijke resten. Een kop in NRC Handelsblad (13 mei 1992) gebruikte het nog beknoptere eufemisme resten: ‘Noord-Korea geeft resten aan VS’. Deze eufemistiek bevat een kruimeltje troost: met het lichaam is niets aan de hand. Alleen, en dat is natuurlijk wél erg: de geest is eruit verdwenen. Ook kun je het lijk, net alsof er niets aan de hand is, lichaam noemen. Lijk zelf is in de oudgermaanse tijd óók een eufemisme geweest (betekenis: ‘lichaam’), al kon het ook toen al ‘dood lichaam’ betekenen, net als nu. En de voorganger van lijk? Dat was eindelijk eens géén eufemisme; het is een woord dat volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal in de standaardtaal alleen nog in een paar obscure samenstellingen voorkomt: reeroof, reerover, reeroverij; het woord ree of reeuw.

‘De weg die het lijk aflegt naar zijn laatste rustplaats is bezaaid met eufemismen, vooral in Amerika’

De weg die het lijk aflegt naar zijn laatste rustplaats (ook een eufemisme) is bezaaid met eufemismen, vooral in Amerika. Voor het neutrale woord laying out (afleggen) gebruikt men liever het amorfe begrip positioning. In ons taalgebied heet het lijkenhuis tegenwoordig vrijwel uitsluitend nog mortuarium. In Amerika, ook op dit gebied koploper, heeft men een specifieke uitdrukking voor het gebruik om nog een laatste blik op de dode te werpen: memory picture; we zouden dat misschien kunnen vertalen met herinneringsbeeld.

● De kraaien leggen het af

Het begrafenis- en crematiewezen heeft in de twintigste eeuw een volledige gedaanteverandering ondergaan. Het is nu een gladgepolijste en geoliede, bacterievrije machinerie, waarvan het personeel louter professionele sereniteit uitstraalt; een goed gedoseerd, beschaafd meegevoel zonder opdringerig vertoon. Dreigende woorden als doodbidder en kraai hebben dan ook het veld geruimd voor uitvaartleider. Afleggen heeft ruimte moeten maken voor het eufemistische synoniem verzorgen; de kraaien leggen het stoffelijk overschot niet af maar verzorgen het. Verzorgen klinkt prettiger omdat het in het midden laat of het te verzorgen object een lijk is. Intussen is het aardig ons te realiseren dat afleggen waarschijnlijk zelf ooit een eufemisme geweest is; het betekende oorspronkelijk ‘iets ergens van afnemen’ - in dit geval: de dode van het bed. Dat het een eufemisme moet zijn geweest, is te zien aan de betekeniselementen die niet in het woord tot uitdrukking komen. Afleggen zegt dat de dode van het bed wordt gehaald. Het verzwijgt echter iets veel belangrijkers: de dode wordt gereinigd en krijgt doodskledij aan.

De volgende fase is dat het lijk, voor zover het gecremeerd moet worden, in de oven wordt geschoven. Maar dat heet natuurlijk niet zo: het stoffelijk overschot wordt ingevoerd, door de ovenbediende.

Ook de begrafenisterminologie is sterk verhullend. Reeds de Grieken en Romeinen brachten de overledenen naar buiten. De metafoor bestaat nog steeds, al zijn we ons er niet van bewust. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het Nederlandse woord uitvaart. Net als in het Grieks en Latijn laat de uitdrukking geheel in het midden waar de dode naartoe gebracht wordt. Het Latijnse woord voor ‘begrafenis’ was exequiae, waarin het woord sequor (volgen) te herkennen is; de oorspronkelijke betekenis van exequiae was dan ook ‘de stoet die volgt’. De stoet die op het lijk volgt - maar dat werd er niet bij gezegd.

● Op de ‘slaapzaal’

Een lijkauto heet in het Nederlands een lijkauto, maar zoiets klinkt veel Amerikanen te hard in de oren. Het oude woord hearse heeft als benaming concurrentie gekregen van de professional car - ik zou niet weten hoe je dat moet vertalen zonder dat het onzinnig klinkt.

Ten slotte bereikt de stoet het kerkhof. Vooral Amerikanen doen, ook in de taal, hun uiterste best de

[p. 130]

dood aan het gezicht te onttrekken. Het goede oude kerkhof (graveyard) wordt in de VS vaak omgedoopt tot memorial park (herinneringspark) of garden of remembrance, termen waarbij de aandacht wordt afgeleid van de akeligheden van de dood en gericht wordt op de overpeinzingen van de nabestaanden en de schoonheid van de kerkhofbegroeiing. Een voorproefje van terminologie die ook ons te wachten staat?

Een eufemistische oorsprong hebben ook de Franse en Engelse woorden cimetière respectievelijk cemetery. Ze zijn afgeleid van het Griekse koimètèrion, dat ‘slaapzaal’ betekende.

De laatste, postume fase is die van de necrologie - de korte levensbeschrijving in de krant. Natuurlijk vonden de Amerikanen necrologie, met dat harde Griekse woord necro- (‘lijk’) erin, ontoelaatbaar. Een bloedeloos eufemisme was spoedig gesmeed: voorbereide biografie. Wederom werd de dood er vakkundig uitgesloopt (een biografie kan immers in principe ook op een levende persoon betrekking hebben). Alleen via een omweg worden we eraan herinnerd dat de biografie betrekking heeft op een overledene: dat woordje voorbereid geeft aan dat de ‘biografie’ al in een la klaarlag, geduldig wachtend op het bijbehorende sterfgeval.

Deze tekst is een bewerkte versie van paragraaf B IV uit het boek Prisma van de eufemismen van Riemer Reinsma.
Het boek verscheen eind 1992 bij Het Spectrum.
Prijs f 14,90 ISBN 90 2742 934 0