Onze Taal. Jaargang 62

[p. 102]

Afrikaans in die nuwe Suid-Afrika

D.W. le Roux - direkteur Staatstaaldiens, Pretoria, Suid-Afrika

Nederlands se kleinboetie - Afrikaans - beleef 'n stormagtige tydperk van groot onsekerheid namate Suid-Afrika die na-apartheid-era binnegaan. Met die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika in 1910 is daar in die Grondwet bepaal dat Nederlands en Engels die amptelike tale is, en in 1925 is Afrikaans bygevoeg. (Dit is interessant om daarop te let dat Nederlands nog tot so onlangs as 1984 - voor die inwerking van die huidige Grondwet - formeel 'n amptelike taal van Suid-Afrika was.) Hierdie grondwetlik beskermde posisie wat Afrikaans sedertdien geniet, is tans die onderwerp van indringende debat en groot meningsverskil. Aan die een kant word daar geargumenteer dat Afrikaans sy status as amptelike taal moet behou, en aan die ander kant word aangevoer dat geen taal bo ander tale bevoorreg moet word nie.

Die Regering het reeds etlike kere by monde van die Staatspresident en Kabinetsministers uitdruklik gesê dat Afrikaans 'n amptelike taal moet bly. In Maart 1992 het Nelson Mandela gesê Afrikaans se toekoms is verseker onder 'n ANC-regering. Hy het gesê altesaam 80% van alle swartes praat Afrikaans en jy kan nie die taal van die volk verbied nie.

Die ANC het egter in 'n onlangse dokument te kenne gegee dat daar geen amptelike taal moet wees nie en dat al elf landstale (Afrikaans, Engels en die nege vernaamste Afrikatale) volle erkenning moet ontvang. Dit moet dan aan die staat oorgelaat word om een of meer tale vir spesifieke doeleindes aan te wys waarin die staat met die publiek sal kommunikeer.

● Engels

Daar word algemeen aanvaar dat Engels in die nuwe Suid-Afrika steeds 'n amptelike taal sal wees. Die stryd gaan hoofsaaklik oor die posisie van Afrikaans en die nege belangrikste Afrikatale, wat reeds amptelike status in die verskillende swart ‘tuislande’ geniet. Die een uiterste sou dus wees dat daar elf amptelike tale vir die hele land moet wees, naamlik Afrikaans, Engels en die nege Afrikatale, wat om praktiese en finansiële redes buite die kwessie is.

Daar word dus ook gedink aan streektale. Benewens die handhawing van die status quo is daar al verskeie ander modelle voorgestel, waaronder die volgende:

•	Engels as enigste amptelike taal.
•	Engels as amptelike taal op nasionale vlak, met een (of twee) bykomende amptelike tale vir elke streek.
•	Engels en Afrikaans as amptelike tale, met 'n bykomende amptelike taal vir elke streek.
•	Engels en Afrikaans en 'n Afrikataal as amptelike tale.
•	Engels en 'n Afrikataal as amptelike tale, met of sonder bykomende amptelike tale op streekvlak.

● Getalle

Getalle is natuurlik 'n belangrike faktor wat in gedagte gehou moet word in hierdie debat. Die jongste gesaghebbende projeksie toon die volgende: Afrikaans is die derde grootste huistaal in Suid-Afrika, met ongeveer 6 miljoen moedertaalsprekers (15% van die totale bevolking van nagenoeg 39 miljoen). Zulu is die grootste taal (8,6 miljoen of 22%), gevolg deur Xhosa (7 miljoen of 18%). Daarna volg Tswana met 4 miljoen of 10%, en Noord-Sotho en Engels met 3,5 miljoen of 9% elk. (Hierdie syfers sluit die ‘tuislande’ in.)

Die probleem word vererger deurdat nie een van die tale in Suid-Afrika 'n meerderheidstaal is nie. Volgens statistiese gegewens kan 46% (byna 18 miljoen mense) van die totale bevolking Afrikaans praat en kan 44% (17 miljoen) Engels praat. Daarna kom Zulu met ongeveer 35% en Xhosa met 24%. Ook moet in gedagte gehou word dat meer as 40% van die bevolking nie Afrikaans of Engels magtig is nie. Met die oog op doeltreffende kommunikasie tussen owerheid en onderdaan lyk dit dus nodig dat een of meer Afrikatale ook amptelike tale moet word, hetsy op sentrale of op streekvlak. Die vraag is natuurlik watter taal of tale dit moet wees, en die praktiese aspekte van koste en mannekrag moet steeds voor oë gehou word.

'n Verdere kompliserende faktor is dat die tale nie geografies afgebaken is nie. Afrikaans en Engels word oor feitlik die hele land gebruik, maar die Afrikatale is in aansienlike mate streekgebonde, soos Zulu in Natal en Venda in Noord-Transvaal. In die Witwatersrand-gebied (rondom Johannesburg)

‘Afrikaans moet boet vir die sondes van apartheid en moet sy amptelike status prysgee ter wille van nasionale eenheid’

kom al die tale egter deurmekaar voor.

Met die onafhanklikwording van Namibië in 1990 het Afrikaans 'n terugslag gekry deurdat Engels die enigste amptelike taal van daardie land geword het al is dit die huistaal van slegs ongeveer 3% van die bevolking, terwyl Afrikaans die lingua franca is.

● Apartheid

'n Argument wat teen Afrikaans gebruik word, is dat dit die taal van die onderdrukker en die taal van apartheid is. Daar is ook 'n houding merkbaar onder sommige Afrikaanssprekendes dat Afrikaans moet boet vir

[p. 103]

die sondes van apartheid en dat die taal sy amptelike status moet prysgee ter wille van nasionale eenheid. Daar word egter uit die oog verloor dat Afrikaans ook die eerste bevrydingstaal was (die stryd teen Britse oorheersing), en die rol van Engels as koloniale taal van 1803 tot omstreeks 1950 word gerieflik buite rekening gelaat. Voorts het bykans die helfte Afrikaanssprekendes (die bruinmense) net soos die swartmense onder apartheid gely. Dit is ook so dat Afrikaans die afgelope twee jaar danksy die hervormings van president F.W. de Klerk al in groot mate van hierdie stigma ontslae geraak het en dat daar steeds 'n groot mate van goedgesindheid teenoor Afrikaans onder bruinmense en swartmense is.

Die uitslag van die referendum in Maart 1992, waarin die meerderheid Afrikaanssprekende blankes ten gunste van onderhandeling gestem het, moet beslis ook dien om gevoelens teen Afrikaans te laat afneem. 'n Oorkoepelende liggaam, die Stigting vir Afrikaans, is onlangs in die lewe geroep met die doel om die posisie en gebruik van Afrikaans, ‘die vriendelike taal’, onder die hele bevolking te bevorder.

Sekere skrywers in Afrikaans, soos prof. Jaap Steyn en prof. F.F. Odendal, beweer dat die taal 'n geweldige terugslag sal kry as hy sy amptelike status sou verloor. Daardeur sal Afrikaans die hoër taalfunksies (wetgewende, uitvoerende en regsprekende gesag) moet inboet en gereduseer word tot 'n huistaal. Ook sy funksies as onderwystaal, wetenskaptaal en kommersiële taal sal in die slag bly. Ander skrywers, soos prof. André P. Brink en prof. Fanie Olivier, voer egter aan dat Afrikaans daardeur juis bevry sal word van die stigma van onderdrukking en bevoordeling, en dus sal groei en vooruitgaan.

Op onderwysgebied ondervind Afrikaans ook probleme. In feitlik alle swart skole is die voertaal Engels vanaf die vyfde skooljaar. Soos in Nederland, gaan hier ook stemme op dat tersiêre onderrig net in Engels moet geskied, bv. aan die Universiteit van Wes-Kaapland. Van die 18 universiteite in die land is 10 Engelstalig, 3 tweetalig en 5 Afrikaanstalig.

● Politieke besluit

Die kwessie van amptelike tale en die posisie van Afrikaans staan dus in die brandpunt en is iets waaroor daar onderhandel sal moet word wanneer die onderhandelinge oor 'n nuwe grondwet werklik op dreef kom. Onderhandeling impliseer 'n proses van gee en neem, en dit is dus minstens teoreties moontlik dat die amptelike status van Afrikaans ingeboet sal word in ruil vir iets anders. In hierdie stadium is daar nog geen duidelikheid nie, maar die verskillende partye is besig om hulle argumente agtermekaar te kry. Daar is reeds 'n magdom demografiese, sosiolinguistiese en ander gegewens beskikbaar en daar word kort-kort konferensies en simposiums oor taal in die nuwe Suid-Afrika gehou waarop dese en gene hulle mening lug, maar of die politici hulle veel daaraan sal steur, staan te besien. Soos in Namibië sal dit per slot van sake uit en uit 'n politieke besluit wees wat deur politici geneem word.