Onze Taal. Jaargang 59

[p. 216]

Reacties

Wat is er nu gebeurd?
Emmeken van der Heijden AIO aan de KU Nijmegen

Prof. Verkuyl vraagt zich in het septembernummer op blz. 157 van dit blad af of je ondubbelzinnig kunt spreken over een gebeuren. (Waarom hij niet van handeling spreekt, dat toch de normale taalkundige term is, is me niet geheel duidelijk.) Ter illustratie geeft hij een aantal zinnen, waarvan Jan en Marie reden om vier uur de grens over er één is. Reizen beide subjecten in dezelfde auto? Als ze elk in een verschillende auto rijden, passeren ze dan op dezelfde plaats de grens en in dezelfde richting? Zijn Jan en Marie beide schakels in een complot en weten ze van elkaars bestaan? De antwoorden op deze vragen zijn niet in die ene zin uitgedrukt. Met andere woorden, uit de zin is niet op te maken of er sprake is van één gebeuren of van twee gebeurens. Voor Verkuyl vormt dit een aanwijzing voor zijn stelling dat een deel van de betekenis buiten de taal ligt.

Met taal bedoelt Verkuyl de vorm, het schrift in dit geval. Ik zou niet zonder meer naar aanleiding van het bovenstaande voorbeeld dezelfde conclusie willen trekken als Verkuyl. Een taalanalyticus zou in de voorbeeldzin twee soorten en kunnen herkennen. De eerste verbindt Jan met Marie. De verbinding functioneert in haar geheel bij het predikaat. Jan en Marie rijden samen de grens over. Het tweede en verbindt twee zinnen. Elk subject heeft dan een apart predikaat. Het eerste predikaat is op grond van vormelijke overeenkomst met het tweede samengetrokken. In het eerste geval hebben we dan te maken met één gebeuren, in het tweede met twee: Jan passeert de grens en Marie passeert de grens, afzonderlijk van elkaar. De voorbeeldzin geeft dan wel degelijk taalkundige informatie over de hoeveelheid van de gebeurens, ook al lijkt de uiterlijke vorm identiek.

Wanneer kun je ondubbelzinnig spreken over een gebeuren? Als je weet uit hoeveel deelhandelingen elk gebeuren bestaat? Het verbaast me dat Verkuyl alleen de kwantiteit van het gebeuren centraal stelt. Draagt het feit dat Jan en Marie een voertuig gebruikten om de grens over te steken - een betekenisaspect dat opgesloten ligt in het woord reden - dan niet bij aan de ondubbelzinnigheid van het gebeuren? En waarom ook is het voor de ondubbelzinnigheid van het gebeuren onbelangrijk of het een fiets, auto of bus betrof, wat niet uit de zin is op te maken. Waarom die kwantiteit en waarom die kwantiteit alleen? Met taal is niet alles gezegd volgens Verkuyl. Maar zonder taal is niets gezegd. De kracht van de taal ligt nu juist in haar mogelijke gebruikswijzen, in haar dubbelzinnigheid als in het geval met Jan en Marie. Sommige betekenisaspecten zijn dan misschien niet (direct) in taal te vinden, de paradox blijft dat je ze alleen met behulp van taal kunt aanwijzen.

Het Franse ‘huis’
Luc Geysels - Universiteit Leuven

F. Laurent begaat in het septembernummer op blz. 164 een vergissing. Het Franse huis (uitspraak ongeveer als ‘oui’) heeft niets met het Nederlandse ‘huis’ te maken, maar komt uiteindelijk van het Latijnse ostium. (Het is geen gangbaar woord: het komt vrijwel alleen nog voor in de verbinding à huis clos - titel van een bekend stuk van Sartre!) Ostium betekent niet poort, maar deur. Volgens het woordenboek van Robert ligt er het laat-Latijnse ustium aan ten grondslag, een verbastering van ostium. De h zou ervoor gekomen zijn om aan te geven dat de uitspraak niet vistium was; de uitgang -tium is weggevallen.

Nederlandse kabeljauw in Frankrijk?
Drs. C. Blomberg - Almere

Op blz. 164 van Onze Taal nummer 9 beweert mw. Laurent dat het Franse cabillaud is afgeleid van het Nederlandse kabeljauw. De argumenten voor deze stelling zijn mij onbekend, maar het lijkt mij waarschijnlijker dat het precies andersom is.

De combinatie lj komt in het Nederlands eigenlijk alleen voor in samengestelde woorden (baljurk, schrikkeljaar) of in Franse leenwoorden. Baljuw, biljard, paljas en vermiljoen zijn alle ontleend aan het Frans volgens De Vries en De Tollenaere (Etymologisch woordenboek, Aula). Een authentiek Nederlands woord met lj is al vreemd, maar het is pas echt merkwaardig als daarvan een Frans woord is afgeleid. De Vries en De Tollenaere melden dat in het Vlaams/Nederlands reeds in de 12de eeuw de gelatiniseerde vorm cabellauwus is aangetroffen. Dat kan niet afgeleid zijn van het Spaanse bacalao (op zijn beurt afgeleid van het Baskische bakallao), dat pas in 1519 is aangetroffen. Sommigen denken aan ontlening uit het Gascons (cabilhau). In de 16de eeuw ontleenden wij aan het Spaans of Baskisch bakeljauw en bakelauw (De Vries, 1971).

Als we de Gasconse afleiding serieus nemen, dan ligt de volgende theorie voor de hand:

-	Gascogne grenst aan Baskenland. Het woord is bij de golf van Biscaje ontstaan, vanwaaruit de Baskische bak-vorm zich zuidwaarts verspreidde en de Gasconse kab-vorm noordwaarts.
-	Het Franse cabillaud is van oorsprong Gascons.

[p. 217]

Theorie en praktijk van taal
Prof. dr. L.B.W. Jongkees Amsterdam

Het artikel van drs. E. van der Spek ‘Zekerheid bestaat niet’ (in onze taal) in het septembernummer heb ik grotendeels met instemming gelezen. Ook sta ik volkomen achter de opvatting van de redactie dat aan de ‘effectnorm’ veel aandacht moet worden geschonken.

Geen enkele wetenschap kan zekerheid scheppen omtrent de waarheid van haar conclusies, behalve wanneer zij zelf vaststelt wat die waarheid is. Ik noem rekenkunde, dogmatiek en axioma's in vele vakgebieden. De uitgangspunten van de schrijver - en ik meen ook van de redactie - zijn van groot belang voor deskundigen, neerlandici, redactieleden van Onze Taal. Mijns inziens hebben de doorsneegebruikers van onze taal echter behoefte aan enig houvast, zeker zodra zij de taal gaan schrijven. Het komt mij voor dat Onze Taal - geruime tijd al en in het voetspoor van de universitaire docenten Nederlands - te weinig aandacht aan deze kant van de zaak heeft geschonken en nog schenkt.

Docerende hoog- en zeergeleerden kunnen voor zichzelf overtuigd zijn van de onmogelijkheid de Waarheid of de Zekerheid aan hun leerlingen over te brengen, maar zullen toch degenen die de praktijk ingaan houvast moeten bieden in de uitoefening van hun beroep. Evenzo dienen degenen die op zich genomen hebben de taal voor de massa te bespreken, richtlijnen te geven voor dagelijks gebruik van die taal. Het is nuttig hierbij te bedenken dat de massa er altijd een meer bevat dan ieder denkt (Bolland).

Van vroedvrouw tot verlosser
Lien de Graaf oud-medewerkster WNT, Oegstgeest

Prof. dr. G.J. Kloosterman, gynaecoloog/obstetricus, beschrijft op blz. 148 van het septembernummer de teloorgang van de benaming vroedvrouw. Vroedmeester (Frans: accoucheur), het mannelijke equivalent van vroedvrouw, is verouderd en leeft alleen nog voort in vroedmeesterpad, het mannetje dat de eitjes van het vrouwtje op zijn lichaam meedraagt.

Vroedmeester + vroedvrouw = verloskundige. Is het nodig daaraan zoveel aandacht te schenken? Gynaecoloog + obstetricus = vrouwenarts deugt zeker evenmin?

Voor sommige m/v-problemen is een oplossing gevonden: verpleegster, verzorgster (een korter opgeleide verpleegster) en maatschappelijk werkster werden verplegende, verzorgende en maatschappelijk-werkende. Gelukkig kunnen wij verplegenden en verzorgenden nog wel aanspreken met broeder en zuster.

Waarom er door de wijziging van vroedvrouw in verloskundige onduidelijkheid werd geschapen, begrijp ik niet. Men kan een mannelijke verloskundige ook nog een verlosser noemen, maar dan krijgt men de theologen op zijn dak.

Ik krijg de indruk dat mannen meer moeite hebben met het m/v-probleem dan vrouwen. De ‘grondgedachte’ dat het voor een vrouw een eer is man, heer of kerel genoemd te worden, heeft mijns inziens nooit bestaan.

Van manuur naar mensuur
Dirk Gudde - Utrecht

Mevrouw Philippa ‘wordt niet goed’ van gezochte woorden als menskracht, mensuren en mensjaar (Onze Taal september, blz. 159). Zij legt uit dat het woord man in de oorspronkelijke betekenis (‘mens’) verdrongen dreigt te worden. Ik wil niet ingaan op haar etymologische uiteenzettingen. Niet vanwege het feit dat ik daar minder deskundig in ben dan zij (wat het geval is), maar omdat ik het een irrelevante argumentatie vind.

Als ik iemand voor idioot uitscheld, hoef ik bij de beledigde persoon niet aan te komen met de etymologie van het woord idioot: ‘Ik bedoel alleen dat u ondeskundig of bijzonder bent.’ Als ik aan iemand refereer met dat wijf, wek ik ook niet de indruk dat ik alleen ‘die vrouw’ bedoel.

Het moge zo zijn dat Van Dale - nu nog - als eerste betekenis van man ‘mens’ geeft, in de dagelijkse taalpraktijk is die betekenis aan het verdwijnen. Taal is in de eerste plaats een communicatiemiddel. Wanneer men woorden als manuren associeert met mannen en niet met mensen, dan is de communicatie gestoord. Een ander, voor iedereen (niet alleen voor etymologen) begrijpelijk woordgebruik is daarvoor de oplossing. Als daar nieuwe woorden voor nodig zijn dan moeten we die verzinnen en gebruiken. Zoals eens - mevrouw Philippa vertelt het zelf - het nieuwe woord mens noodzakelijk werd, toen man de betekenis ‘mannelijk mens’ kreeg en minder praktisch werd in de betekenis ‘mens’.

Neologismen als mensuur zijn duidelijk. Het is even wennen, maar dat geldt voor alle nieuwe woorden.

Wanneer het lukt met dergelijke woorden iets weg te nemen van het ergerniswekkend patriarchale van onze taal, dan is dat mijns inziens geen taalverarming, maar taalverrijking.