Onze Taal. Jaargang 59

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 2]

De turbotaalspreker: een gediplomeerde jongeman

Jan Kuitenbrouwer - auteur en journalist

Twee jaar na het verschijnen van Jan Kuitenbrouwers boek Turbotaal, heeft turbotaal zich ontwikkeld tot een begrip, dat zich een vaste plaats heeft verworven naast woorden als jargon en kromtaal. Turbotaal blijkt zelfs een verschijnsel te zijn dat zich leent voor wetenschappelijke bestudering. Wat is ‘turbotaal’ en wie maakt er gebruik van?

Als iemand mij zou vragen naar de mooiste manier waarop je in je bestaan bevestigd kunt worden, zou ik waarschijnlijk niet gauw denken aan de mogelijkheid dat iemand op je afstudeert, maar nu de afstudeerscriptie Turbotaal, een onderzoek naar het voorkomen van turbotaal in het schriftelijk en mondeling taalgebruik voor me op tafel ligt, moet ik toegeven dat er een grote ego-strelende kracht van uitgaat. Ik besta!

Zoals te verwachten, stuitte Angelie van den Broek, studente aan de Lerarenopleiding te Tilburg, al direct op een groot probleem, en wel de vraag wat turbotaal eigenlijk is. Het begrip, constateert zij, wordt in het boek nergens echt gedefinieerd. Dat klopt. Mijn uitgangspunt bij het maken van Turbotaal was ook niet het beschrijven van turbotaal, maar veeleer het inventariseren van wat er op dat moment zoal aan eigentijds taalgebruik circuleerde.

Turbotaal is meer dan taal

Het boek Turbotaal zet ongelijksoortige verschijnselen naast elkaar. In sommige hoofdstukken ligt het accent op de taalkunde, in andere op de import van vreemde-taalinvloeden, in weer andere op de sociale functie van een bepaalde spreektrant. Turbotaal is niet meer dan een verzamelnaam voor al die verschijnselen. Maar niet al het taaleigen van elke groep is turbotaal. Taal is pas turbotaal als zij gebezigd wordt door mensen die een zeker prestige genieten. Mensen die dat zelfde prestige ambiëren, proberen dat te bereiken door zich die taal eigen te maken. Zo heeft een hockeyclub zijn eigen turbotaal, een taal die de topspelers onderling spreken en die door junioren wordt overgenomen. Een ziekenhuis heeft zijn turbotaal, de taal van de gearriveerde specialisten, die een assistent in opleiding zich zo snel mogelijk eigen maakt.

Turbotaal is het gezamenlijke taaleigen van al die groepen die voldoende prestige hebben om door andere groepen nagevolgd te worden. Turbotaal is het taaleigen van de fast lane, zoals de Amerikanen het zo mooi zeggen, de taal van de snelste rijders, naar wie minder snelle rijders zich richten. Zo'n taal hoeft niet zichtbaar af te wijken van gewone taal. Soms is het de context die van gewone taal turbo maakt, soms een onuitgesproken tweede betekenis. Bij een bedrijf waar ik wat mensen ken, wordt ten aanzien van bepaalde onaangename, betreurenswaardige ontwikkelingen op een veelbetekenende manier het woord jammer gebruikt. ‘Jammer’, zegt iemand met enige nadruk, en ineens betekent het woord ook: onjuist, schandelijk, moest niet mogen, bah.

Iets dergelijks geldt voor ‘dacht ik wel’. Hier is het in hoge mate de melodie waarop de frase wordt uitgesproken die bepaalt of we hier met gewone dan wel turbotaal te maken hebben. De vraag of iets turbo is of niet, komt in essentie neer op de vraag of iemand wil scoren met wat hij zegt, en dat laat blijken door de vorm die hij kiest.

Getikte stukjes met 'n kiekje

Hoewel turbotaal vaak wél uiterlijk afwijkt van gewone taal, zal het voor een buitenstaander dus niet meevallen in geschreven teksten feilloos de turbotaal aan te wijzen. Angelie turft in haar steekproef woorden uit de index achter in Turbotaal, alsmede woorden die erop lijken. Dat werkt niet feilloos. Uit de Haagse Post bijvoorbeeld citeert Angelie de zin: ‘Het is een willekeurig voorbeeld en het tekent de afgegraasdheid van het Vinyl-terrein dat de Volkskrant iedere zaterdag een kiekje van zo'n Roxy-ganger in vol ornaat afdrukt.’ Wat is afgegraasdheid hier? Turbo? Of algemene kromtaal? Denkt deze schrijver met dit woord te scoren of is hij een slordige onverschillige? De manier waarop in die zelfde zin het woord kiekje gebruikt wordt, is daarentegen weer wél typisch turbo. Dat wil zeggen: in journalistieke kringen is het bon ton om in zo geringschattend mogelijke termen over het werk te praten. Een artikel wordt niet geschreven maar ‘getikt’ (en heet dan ook een ‘stukje’), een foto heet een ‘kiekje’.

Ook te truttig identificeert Angelie als turbo, terwijl díe uitdrukking nu zo langzamerhand wel tot het ABN behoort, net als het in HP aangetroffen connaisseurs trouwens. In een NRC-artikel wijst ze wel demo's aan (voor betoging) maar niet het vier woorden verderop staande molly's (molotovcocktails).

Turbo-top-tien

Maar goed, wat heeft ze ontdekt? Van de bladen die ze erop onderzocht heeft (Haagse Post, Vrij Nederland, Elsevier, Revu, Panorama, Volkskrant, NRC, Telegraaf, De Tijd, Brabants Dagblad, Flair, Libelle, Margriet, Story, Weekend, Privé), blijkt Revu veruit het meest turbotaal (10,8%) in haar kolommen te stoppen. Haagse Post is met 7,7% een goede tweede, Elsevier met 5,23% derde, De Tijd vierde met 3,3%, en Vrij Nederland bevat slechts 0,24% turbotaal. Wie de gemiddelde leeftijd der redacteuren van de vier opinieweekbladen vergelijkt, zal waarschijnlijk ontdekken dat die precies omgekeerd evenredig verloopt. (Ook met de oplage-ontwikkeling bestaat misschien wel een relatie: in elk geval is VN van de vier de snelste oplagezakker en maakt HP als een van de weinige een (zij het minimale) groei door.)

Van de dagbladen voert de Volkskrant met 1,46% de lijst aan, gevolgd door NRC Handelsblad (1,04%), de Telegraaf (0,27%) en het Brabants Dagblad (0,14%). Story, Weekend, Privé, Flair, Libelle en Margriet gebruiken nooit turbo.

[p. 3]

Behalve schrijftaal heeft Van den Broek ook spreektaal onderzocht. Zij ondervroeg veertig mannen en vrouwen, in leeftijd variërend van 10 tot 60 jaar en van uiteenlopende sociale achtergronden en woonplaatsen. Het turbotaalgehalte van gesproken taal blijkt aanzienlijk hoger te zijn dan dat van geschreven taal, zo constateert zij op grond van deze enquête. Turbotaalgebruikers hebben ook meer reserves tegenover het gebruik van schriftelijk turbo dan tegenover turbo in spreektaal. Gesproken turbo bevat meer nieuwe idiomatische uitdrukkingen (à la uit je bol gaan, etc.) dan geschreven turbo, dat weer meer leenwoorden uit vreemde talen bevat. Logisch, het gebruik van typische spreektaalconstructies maakt op papier een enigszins ongeletterde indruk, terwijl het veelvuldig gebruik van buitenlands eerder geleerd staat.

Van CDA tot platteland

Van den Broeks gemiddelde turbospreker is tussen de 21 en 30 jaar oud. Dat zal te maken hebben met het feit dat jongeren meer tot opzichtig rivaliteitsen groepsgedrag geneigd zijn dan ouderen, maar waarschijnlijk zit er ook een vertekening in dat resultaat omdat gezocht is naar taal zoals geïnventariseerd in een boekje dat meer aandacht besteedt aan jongeren dan aan ouderen. Ook bridgeclubs, bejaardenhuizen en het CDA hebben hun turbo. Dat onder Van den Broeks veertig personen tellende proefgroep driemaal zoveel mannelijke als vrouwelijke turbogebruikers zitten, strookt met de vooral (maar niet uitsluitend) door feministen gehuldigde overtuiging dat mannen competitiever en agressiever van inborst zijn dan vrouwen.

Sinds de verschijning van het boek is vaak verondersteld dat turbotaal vooral een randstadverschijnsel zou zijn. Ik heb dat altijd ontkend: in tegenstelling tot wat menigeen veronderstelde, bevonden mijn bronnen zich verspreid over het hele land. Angelie van den Broeks scriptie bevestigt het: noch het onderscheid stedelingdorpeling, noch dat tussen inwoners van steden in het westen van het land en steden elders blijkt van betekenis. De verschillen die ze vindt, zijn toe te schrijven aan verschil in opleidingsniveau. De turbogebruiker heeft gemiddeld een aanzienlijk hogere opleiding dan de niet-gebruiker, eveneens een weinig verrassende constatering. Turbotaal is een taalspel. Wie het goed wil spelen, moet inzicht in taal hebben, en daar is scholing voor nodig.

Een onderzoekje naar de vraag welke van de onderzochte bladen de meeste scribenten in zijn staf heeft die voldoen aan Van den Broeks profiel van de typische turbogebruiker, zou waarschijnlijk de hoogste score opleveren voor Revu en HP. Bij dat laatste blad, constateert Angelie van den Broek, zit één medewerker die aanzienlijk meer turbo optikt dan de anderen. Tja, je kunt nu eenmaal geen oorlog verslaan zonder de gevechtshandelingen te beschrijven.

Maar hoe zou haar scriptie er uitgezien hebben als ik in de maand dat zij haar turfwerk deed, ziek geweest was?