Onze Taal. Jaargang 58

[p. 216]

Engelse woorden in het Nederlands
Nicoline van der Sijs - lexicografe, Utrecht

Het boek Peptalk & Pumps is bedoeld als naslagwerk, om op te zoeken wat de betekenis is van een in Nederland gebruikt Engels woord. In het voorwoord wordt erop gewezen dat ongeveer iedere sector in de samenleving wel zijn eigen favoriete Engelse woorden kent. Niemand leeft in al die sectoren tegelijk, dus iedereen komt wel eens Engelse woorden tegen die hij niet kent. Voorts bestaat er een grote groep mensen die toevallig geen, weinig of te lang geleden Engels hebben geleerd, en door de mode van het gebruik van Engelse woorden een soort analfabetisme opgedrongen krijgen. Voor al dezen kan Peptalk & Pumps een hulpmiddel zijn.

Het boek begint met een informatief inleidend gedeelte: de voordelen van het gebruik van leenwoorden (variatie in het taalgebruik, de mogelijkheid om met leenwoorden zaken vager, verhullender voor te stellen) worden afgezet tegen de nadelen (dikdoenerij, het opzettelijk gebruiken van leenwoorden in politiek en reclame om niet begrepen te worden of interessant te lijken). De angst van sommigen dat het Engels over tien jaar de voertaal in Nederland zal zijn, wordt gerelativeerd: de overlevingskans van leenwoorden is bepaald geen 100%. Sommige leenwoorden worden na enige tijd vertaald: free kick is ‘vrije trap’ geworden, de wordprocessor is al weer vervangen door de tekstverwerker. Andere woorden worden vernederlandst in uitspraak of schrijfwijze: cafetaria, globetrotter. De auteurs formuleren de zogenoemde ‘Wet van Lening’ ter bepaling van de slijtfactor van een woord (de tijd dat een leenwoord binnen een taal blijft bestaan). De halfwaardetijd hangt af van drie factoren: de mate waarin het woord past bij het bestaande klanksysteem, het bestaan van een vertaling van het leenwoord, en de lengte van het leenwoord. De Wet van Lening geeft uiteraard slechts een indicatie van de levensduur van een leenwoord, omdat zij geen rekening houdt met subjectieve zaken als de ‘status’ die het gebruik van een leenwoord kan geven.

Nederlandse oldtimers

Hierna begint de eigenlijke woordenlijst. Het aantal trefwoorden (± 3000) is veel groter dan in bestaande woordenboeken, zoals de grote Van Dale of Koenen, aan Engelse leenwoorden gevonden wordt. Ieder trefwoord wordt gevolgd door de uitspraak, de letterlijke vertaling en de betekenisomschrijving. Volgens de auteurs is het boekje nadrukkelijk geen Engels-Nederlands woordenboek: er worden in eerste instantie betekenissen gegeven die in Nederland door Nederlanders onderling gebruikt worden.

Het boek zou naar mijn mening aan waarde gewonnen hebben als de aanpak contrastief was geweest: het verschil tussen de Engelse en de Nederlandse betekenis had beschreven moeten worden. Onder oldtimer wordt nu vermeld: 1. antieke auto. 2. iem. of iets die/dat al zeer lang meegaat. In het Engels komt alleen de tweede betekenis voor. Dit is voor Nederlanders interessante informatie.

Ik heb een aantal bezwaren tegen de trefwoordkeuze. Om te beginnen wordt deze nergens verantwoord. Hoewel het aantal trefwoorden, als gezegd, groter is dan in andere woordenboeken, ontbreken er ook woorden die wel in andere woordenboeken vermeld staan, zoals onder de B: backen, backer, backservice, backset, barn, batman, batsman (grote Van Dale), backing, backservice, barn, basket (Van Dale Hedendaags Nederlands), backgammon, backlist, backservice, baggy (Koenen). Waarom zijn deze woorden niet opgenomen?

Bij de trefwoordkeuze kunnen twee criteria gegolden hebben: het streven naar het geven van een volledig overzicht van Engelse woorden in het Nederlands (onafhankelijk van ouderdom of ingeburgerdheid), of het geven van alleen moderne Engelse leenwoorden. Het voorwoord suggereert dat het laatste criterium is gehanteerd (‘Tegenwoordig is er veel Engels te vinden in de reclame, het bedrijfsleven, de politiek’ en ‘Vrijwel iedereen komt in de krant, op tv of op zijn werk wel eens Engelse woorden tegen die hij niet helemaal kan thuisbrengen’). Maar waarom zijn dan ingeburgerde woorden (die vaak niet eens meer als Engelse leenwoorden worden herkend) als bacon, bumper, film, rosbief, sport opgenomen, terwijl even ingeburgerde woorden als biefstuk, bietsen, fiksen, trein, voetbal ontbreken? Wat is de reden voor opname van merknamen als jeep, pampers, nylon en van afkortingen als NATO, COMECON, NUFFIC? Het boek zou aan waarde gewonnen hebben als een duidelijke keuze was gemaakt waarbij alleen moderne leenwoorden opgenomen waren.

Wisselvallige keuzen

Ik mis een aantal bekende moderne ontleningen (meestal nog niet in woordenboeken vermeld) als: administratie (in de betekenis van ‘regering’, de Reagan-administratie), appeal en appealing, asshole, charming, commitment, containment-politiek, credentials, dammit, has-been, involvement, kloon, muis (als computerterm), shell shock, thrill, what the hell.

Sommige trefwoorden die wél zijn opgenomen, heb ik nog nooit door een Nederlander horen gebruiken. Ik noem maar: bag (in de betekenis ‘tas’), buttoned down kraag (‘overhemdkraag waarvan de punten met knoopjes op het voorpand of de kraagstaander worden vastgezet’) en freak accident (‘krankzinnige speling van het noodlot’).

Van andere woorden, zoals cocooning, padding en pot luck had ik zelf nog nooit gehoord. Het feit dat ik deze woorden niet ken, kan bewijzen hoe hard ik dit boek nodig heb. Het geeft ook aan dat die woorden niet vaak gebruikt worden of alleen in bepaalde kringen. Dit toont weer het bekende dilemma van de lexicograaf: wanneer moet een woord in het woordenboek opgenomen worden? Als je het één keer hebt gehoord, of één keer gelezen, of honderd keer, of als het op het journaal is gebruikt? In dit geval zou het probleem opgelost zijn door bij de trefwoorden een voorbeeld met bronvermelding, zoals een verwijzing naar een krantebericht, te geven.

In de inleiding worden enkele woorden genoemd die ten onrechte voor Engelse worden gehouden: flair, blocnote, occasion. (In werkelijkheid stammen deze woorden uit het Frans.) Terecht zijn deze woorden niet in de woordenlijst opgenomen. De auteurs

[p. 217]

maken zich echter aan dezelfde fout schuldig. Zo zijn de volgende, niet in het Engels voorkomende woorden opgenomen: happy end ‘goede afloop’ (Engels happy ending), pick-up ‘platenspeler’ (Engels record player), smoking ‘herenjasje (in het Engels dinner jacket), slip(je) ‘onderbroek zonder pijpen’ (Engels pants/panties).

Van quasar tot tartan

Bij sommige trefwoorden wordt, na de betekenisomschrijving, achtergrondinformatie gegeven over het ontstaan van het woord en betekenisontwikkelingen. Deze informatie is buitengewoon interessant en zeer up to date: onder quasar wordt een theorie uit begin 1989 gegeven! Geheel waardevrij zijn de beschrijvingen niet: croquet wordt een ‘ietwat suffig spel’ genoemd, penny shoes een ‘symbool voor (corps)ballerigheid, gaat samen met parelkettinkjes e.d.’

Soms wordt etymologische informatie gegeven, bijvoorbeeld onder kilt: ‘knielange plooirok met overslagsluiting van tartan, zoals gedragen door de mannelijke Schotse hooglanders. [...] Oorspr. is het woord afgeleid van een waarschijnlijk Scandinavisch werkwoord dat plooien, opschorten, bijeennemen betekent.’ Dergelijke informatie is niet consequent opgenomen; de zin ervan in een woordenboek van deze aard is mij niet helemaal duidelijk.

Ondanks bovenstaande kritische opmerkingen heeft het boek grote waarde en ben ik ervan overtuigd dat het in een behoefte voorziet. Het geeft een goede indruk van de hoeveelheid en soort Engelse leenwoorden die in het Nederlands voorkomen; voer voor puristen dus! Het meeste plezier beleeft men eraan door het niet als naslagwerk, maar als lees- of bladerboek te beschouwen. Ik raad een ieder aan dit boek te kopen en zijn kennis van het Engels in het Nederlands te testen: veel van de trefwoorden zijn zeker niet algemeen bekend.

Tot besluit een zure opmerking aan het adres van de uitgever: het zou goed zijn niet te bezuinigen op het bindwerk, zeker niet bij een boek dat is bedoeld als naslagwerk! Mijn exemplaar viel na een kwartier in losse vellen uiteen.

Peptalk & Pumps, Rik Smits en Liesbeth Koenen. Uitgeverij Thomas Rap, Amsterdam 1989, 281 blz., f 29,50.