Onze Taal. Jaargang 58

Geschiedenis van het Nederlands
Prof. dr. C.A. Zaalberg - Leiden

Als in een gezelschap iemand verklapt dat je neerlandicus bent, komen er de volgende reacties:
‘O, dan durf ik geen mond meer open te doen.’
‘Weet u waar het zuiverste Nederlands gesproken wordt?’
‘Ergert u zich ook altijd zo asse groter als zeggen?’
‘Is Vlaams eigenlijk ook Nederlands? En Fries dan?’
Zulke vragen en opmerkingen zullen niet meer voorkomen als iedereen het boekje Korte geschiedenis van de Nederlandse taal gekocht of geleend (en dat betekent vast: gelezen) heeft.

Het eerste hoofdstuk, ‘Taalverandering’, toont met sprekende voorbeelden dat het Nederlands niet alleen door het in zwang raken van nieuwe, maar ook door het anders gebruiken van bestaande woorden veranderd is. De taalgeschiedenis leert ons berusting tegenover wijziging in klanken, woordkeus en spraakkunst. Het tweede hoofdstuk maakt duidelijk wat we onder ‘Nederlands’ (‘een bonte reeks talen en taaltjes’), onder ‘dialect’ en ‘algemeen beschaafd’ moeten verstaan. Daaraan voegt het derde hoofdstuk ‘taalverwantschap’ toe, dat is de mate van overeenkomst tussen talen; de studie daarvan hebben we nodig om iets te kunnen zeggen over de

[p. 202]

‘Voorgeschiedenis’, zo heet dat hoofdstuk. Het vierde heet ‘Kort voor 1200’, dat is de tijd toen onze taal nog zo goed als niet geschreven werd. Wie schreef, schreef Latijn.

Van dialecten naar taal

De volgende hoofdstukken zetten de chronologie voort. ‘1200-1300’ schetst de periode van de Middelnederlandse dichtwerken zoals Van den Vos Reinaerde en de roman van Walewein, altijd in herkenbaar dialect geschreven; het onthult kenmerken van de taal van toen: de ij was een lange i, de dd van ic hadde een lange d, naamvalsvormen als in den apostelen wonderde des (‘de apostelen verwonderden zich daarover’) waren gewoon, evenals de ontkenning met het partikeltje en. De woordvolgorde in de rijmende versregels, waarin men de meeste boeken schreef, was minder vast dan wij gewend zijn.

In ‘1300-1500’, als de handels- en politieke contacten tussen de gewesten intenser worden (een van de talrijke kaarten laat zien hoeveel op het eind van die periode al onder Bourgondische heerschappij verenigd was), ‘zien we het begin van een standaard-schrijftaal’, en in ‘1500-1600’ gaat dat versneld verder, onder meer dankzij de boekdrukkunst en de emigratie uit de zuidelijke gewesten wegens de veroveringen van de hertog van Parma. ‘1600-1700’ beschrijft de taalzorg van de cultuurdragers in het zelfbewuste Holland van de Gouden Eeuw: de immigranten Stevin en Vondel, de Hollanders Grotius en Hooft, die inzagen dat een natie haar taal hoog en ook zuiver hoort te houden. De commisie die de Bijbel vertaalt in opdracht van de Staten-Generaal, telt theologen uit verschillende dialectgebieden en beraadslaagt met grote ernst over de keus van de taalvormen. Opmerkelijk is dat zij voor de aanspreking van God het woord ghij kiest, dat een halve eeuw eerder door Marnix van Sint-Aldegonde was verworpen omdat het een meervoudsvorm was en dus polytheïsme zou suggereren: hij koos du, de oude enkelvoudsvorm, maar vond geen navolging.

‘1700-1870’ is het tijdperk waarin de taalbouw van de figuren uit de bloeitijd zijn doel niet volledig bereikt. Wat was het geval, volgens de KGNT (zo duiden we het boek kortheidshalve aan)? Na de nederige Middeleeuwers vormde de fiere Renaissance-mens de mening dat de taal niet door God gemaakt is, maar door de mens gevormd wordt. Men zou dus taalregels kunnen maken, en voorschrijven. Zo ontstond een kunstmatige schrijftaal, die onderwezen en in de poëzie van het treurspel en het proza van de voorgelezen preek plechtig hoorbaar gemaakt werd, maar even weinig vat had op het alledaagse spreken als omgekeerd. ‘Schrijven was toen bepaald niet het opschrijven van wat je zou zeggen.’

Taalverandering

De afstand tussen ‘schrijftaal’ en ‘spreektaal’ is in de laatste tweehonderd jaar heel wat kleiner geworden. In de ogen van onze twee auteurs is het Multatuli geweest aan wie onze landgenoten van ‘1870-heden’ de bevrijding uit een stalen korset te danken hebben. Dit tiende hoofdstuk is vooral gewijd aan de, lange tijd klewangwettende, wijzigingen in de 19deeeuwse spelling, door Kollewijn voorgesteld en na bijna een eeuw nog niet helemaal overgenomen. (Terwijl zijn loslating van de regels voor de woordgeslachten een chaos heeft veroorzaakt in het schriftelijke gebruik van hem en zijn en haar, die hij niet kon voorzien en waar de auteurs het zwijgen toe doen.)

Ter aanvulling worden dan nog paragrafen gewijd aan ‘Fries’, ‘Zuidafrikaans’, ‘Surinaams-Nederlands’ en een hoofdstuk aan het taalpolitiek probleemrijke ‘België’, waarna het langste hoofdstuk, ‘Nu en straks’, afrondend aansluit bij het begin. Het karakteriseert zeven oorzaken van de ongekend snelle verandering van de huidige ‘standaardtaal’; daarna somt het een reeks veelal syntactische verschijnselen op die je hoe langer hoe meer in gedrukte teksten voor de dag ziet komen, maar waarvan sommige in minder formeel taalgebruik al vanouds in zwang zijn. De voorbeelden van de ‘leegloop’ van het meewerkend voorwerp en de weglating van zich openen perspectieven op een creolisering, waar de auteurs, als pure wetenschapsmensen, passief tegenover staan.

Als kijkboek zal KGNT iedereen boeien. Het heeft ongeveer half zoveel illustraties als bladzijden: duidelijke kaarten, schetsjes van kostuums, reprodukties van handschriften, gravures en titelpagina's, enzovoort. Heel behulpzaam, alleen blz. 30, gewijd aan de Gotische evangelievertaling, dient vervangen te worden. De afbeeldingen bieden verrassingen op allerlei gebied: in 1881 kostte bij Matador in de Kalverstraat, hoek Osjessluis, winterkleding op maat evenveel als confectie, en in 1919 werd een briefkaart bestemd voor een jong meisje, geadresseerd aan Mad.elle T. van Henning. En als deze neerlandicus nu in een gezelschap wordt gevraagd: ‘Wat vindt u van het boek van Van der Horst en Marschall?’ - wat antwoordt hij dan? Wat hij altijd en tegen iedereen zegt: ‘Lees Onze Taal!’

Korte geschiedenis van de Nederlandse taal, door J.M. van der Horst & F.J. Marschall. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 1989, 135 blz., f 34,90 ISBN: 90.236.7794.3.