Onze Taal. Jaargang 58

[p. 181]

Smoelwerk is geen handwerk
Het Surinaams-Nederlands woordenboek
Peter Burger - Leiden

Buitenlanders kunnen het vaak zo mooi zèggen. Tampat goela zeggen ze in Indonisië, ‘woning van de suiker’, dat is toch veel treffender dan ons suikerpot? Zo'n poëtische omschrijving voor zoiets alledaags. Door dat gezichtsbedrog (want iets anders is het niet: alleen door onbekendheid mag wat daar al lang cliché is, hier nog even vondst zijn) wordt wat je ver haalt veel lekkerder dan Hollandse waar. Maar ook dichter bij huis, binnen het Nederlands, als we dat even ruimer zien dan het randstedelijke ABN, kan onbekend bemind maken. Zo heet in het Surinaams-Nederlands ‘snot’ neusboter, ‘piemelnaakt’ is blootbajonet, ‘gaan zitten’ is je staart zakken, en als je iemand fotografeert, zeg je dat je een portret trekt. Wie smoelwerk is geen handwerk zegt, verkiest daden boven mooie woorden, en een rare snuiter is een broodje met koendoe: een broodje met een vreemd uitsteeksel of een broodje met stekelvarkensvlees, de lexicograaf twijfelt.

De mooiste woordenboeken zijn niet alleen naslagwerk, maar ook vermaakslectuur. Het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands door J. van Donselaar, waaruit ik de bovenstaande woorden en uitdrukkingen overschrijf, is zo'n mooi woordenboek. Onlangs verscheen de tweede, uitgebreide druk. Uitgebreid is beslist niet te weinig gezegd: de eerste druk telde 1400 woorden, de tweede zo'n 6600.

Surinaams Babylon

Wat is Surinaams-Nederlands?

Surinaams-Nederlands (SN) is de variant van het Algemeen Nederlands (AN) zoals die zich in Suriname sinds de komst van de eerste kolonisten heeft ontwikkeld; ze wijkt zowel in de uitspraak en de grammatica als in de woordenschat af van het ‘Nederlands-Nederlands’. De meeste Nederlanders zullen van dat alles nauwelijks meer kennen dan de ronde w en misschien het woord roti, anderen hebben wellicht kennis gemaakt met het SN in de columns en romans van Edgar Caïro. Caïro is in dit woordenboek met veel citaten vertegenwoordigd (‘Ma’ ik? Op mij waren ze hatelijk aan 't doen! Haternij zo!’), maar zijn SN, waarschuwt de - uitvoerige - inleiding, is door alle neologismen die het bevat niet representatief voor het SN dat in Suriname gesproken wordt. Voor zover er sprake kan zijn van ‘het’ SN: de taal is niet gestandaardiseerd en niet formeel erkend. Het Nederlands (AN) is de officiële landstaal, het Sranan (vroeger nogal denigrerend Negerengels of Takitaki genoemd) de voertaal in Suriname. Slechts voor een deel van de Surinamers is het SN de moedertaal, de anderen spreken het alleen in formelere situaties en gaan binnenshuis over op het Sranan of op andere talen.

En andere talen zijn er veel in Suriname. De opsomming van vreemde talen die het Nederlands in de voormalige kolonie hebben beïnvloed, wekt de indruk van een ware Babylonische spraakverwarring: Zeeuws dialect (Suriname viel aanvankelijk onder de verantwoordelijkheid van de Staten van Zeeland), Engels, Sranan, Hindi, Javaans, Spaans, Portugees, Caraïbisch (een Indiaanse taal) - de lijst kan nog worden uitgebreid. Roti is Hindi, granman (stamhoofd) komt uit het Sranan, iets korts (een borrel) is een letterlijke vertaling van het Engelse ‘a short drink’.

Cultureel panorama

De basis van het SN is het Nederlands, maar het is Nederland met een tic.

Veel woorden zijn nèt even anders: tandenschuier, schoonbroer, zwagerin. Vertrouwde woorden kunnen een overwachte betekenis hebben: een t-shirt heet borstrok, een groenteboer is een tuinder, krakers daar zijn hier supporters. Door de isolatie bewaart het SN verouderde woorden als schrijnwerker voor meubelmaker, valies voor koffer, tong voor taal. Andere woorden en uitdrukkingen zijn nieuw: slaappak (pyjama), verhaalboek (roman), de mond snijden (in de rede vallen). Wie pindakaas is, is verarmd, dat wil zeggen, zo arm dat hij gewoon pindakaas moet eten. Van Donselaar geeft bij alle woorden citaten en een etymologie. Die etymologieën zijn een enkele maal iets te veel van het goede, zoals de toelichting bij praatwater (alcoholische drank): ‘Het gebruik van alcohol kan mensen spraakzaam maken’, of de - bovendien aanvechtbare - uitleg bij spaarpot (vrouwelijk schaamdeel): ‘De vergelijking berust op de gleuf.’

Het Nederlands in Suriname reageerde op een nieuwe, niet-Nederlandse werkelijkheid door woorden uit vreemde talen op te nemen en voor eigen gebruik nieuwe woorden te maken. Van Donselaars woordenboek is daardoor ook een encyclopedie van de Surinaamse cultuur geworden. Veel woorden herinneren aan de treurige realiteit van slavernij en kolonisatie: Spaanse bok (een martelmethode), landsslaaf (slaaf die eigendom was van de koloniale regering), huisneger, roeineger en timmerneger. Andere woorden benoemen gerechten en lekkernijen. Niet alleen roti, maar ook kouseband, schaafijs en peprewatra (‘peperwater’, soep met Spaanse pepers).

Nederland is in het SN het land van de aardappeleters, Patatania; Nederlanders zijn patata's.

Een zeer groot deel van de Surinaamse werkelijkheid lijkt voorts uit Zuidamerikaanse natuur te bestaan, een omstandigheid waaraan het oorspronkelijke beroep van de samensteller - Van Donselaar is bioloog - niet vreemd zal zijn. Van sommige dieren zijn de benamingen in het SN even exotisch als in het AN. De gindjamaka is het wolharig grijpstaartstekelvarken, een koproprin een bepaalde (koperkleurige) malariamug, de toe-ede-sneki (Sranan: ‘tweekoppige slang’) een wormhagedis, niet te verwarren met de swipi (ook: swipisneki) ‘zweepslang’. Van Donselaars Woordenboek van het Surinaams-Nederlands is een waardevolle bron van materiaal voor taalonderzoekers en kan een belangrijk hulpmiddel zijn voor het onderwijs in Suriname; het kan diensten bewijzen bij een eventuele standaardisatie van het SN en bevordert de emancipatie van de Surinaamse cultuur. Het is bovendien een naslagwerk waarin de gebruiker altijd meer vindt dan hij zocht: een bladerboek. Ook voor patata's.

J. van Donselaar: Woordenboek van het Surinaams-Nederlands. Coutinho, Muiderberg, 1989.482 blz. ISBN 906283 745 X. Prijs f 59,50.