Onze Taal. Jaargang 58

[p. 118]

De spraakmakers
Beschermengel der literatoren
Jaap de Jong

Fouten maken in spelling en interpunctie, stijl en grammatica is niet alleen voorbehouden aan Pabo-studenten, hoogleraren en Groningse neerlandici. Ook beroemde schrijvers kunnen er wat van. Gelukkig voor hen, en voor hun lezers, wordt het werk van Hermans, Campert, Wolkers, Schierbeek, Mulisch, Claus en hun collega's zorgvuldig gecontroleerd op dit soort fouten. Beschermengel voor een groot deel van de auteurs van De Bezige Bij is, sinds een jaar of tien, Gerry Bruil.
Kent Jan Cremer het verschil eigenlijk wel tussen de uitbreidende en beperkende bijvoeglijke bijzin en het subtiele kommagebruik dat daarmee gepaard gaat? Hoe is het gesteld met Claus' belgicismen? En met de gallicismen van anglicismenhater en Onze-Taallezer Hermans? Is Mulisch een slordiger speller dan Schierbeek? Deze vragen branden me op de lippen als ik tegenover Gerry Bruil zit. Maar ook tegen deze infame nieuwsgierigheid worden de auteurs beschermd door hun eindredacteur. Wel wil ze ingaan op de onhandige ANS, de grootste misser van het Groene Boekje en de ondeugdelijke Vlaamse vodka.

‘Ik begin met een maagdelijk manuscript, dat al door de totale redactie en directie is aangenomen. Dat ga ik uiterst zorgvuldig een of twee keer lezen, waarbij ik op alle slakken zout leg. Ik lever kritiek op alles wat me niet bevalt, zowel de romancompositie, als de stijl, grammatica en spelling: daar rammelt een zin, dat is een fout citaat; dit is waarschijnlijk verkeerd vertaald. Ook houd ik de consequentie der dingen in de gaten: leeftijden moeten kloppen en een auteur mag geen persoon met een plastic zak rond laten lopen in een roman die in 1940 speelt. Vervolgens vraag ik de auteur hier te komen. Nee, ze voelen zich niet op het matje geroepen. Ze vinden het meestal plezierig als iemand hun werk kritisch leest. Ik dwing ze nooit om iets van mij over te nemen; ik zet vraagtekens. Alleen de echte spelfouten verander ik geruisloos. Bij je inhoudelijke kritiek moet je rekening houden met de grenzen van wat iemand kan. Je kan iemand wel naar huis sturen om het slot van het boek te verbeteren, maar hij moet het wel aankunnen.’

Pianostemmer

Accepteren schrijvers die al enige naam hebben uw kritiek wel?

‘Soms nemen ze die niet over. Maar ik houd ook niet van mensen die alles klakkeloos overnemen; ze moeten weerwerk bieden. Zij zijn uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor hun meesterwerk. Ik zie mezelf meer als een pianostemmer. Een echt kunstwerk blijft ook wel een kunstwerk als mijn suggesties niet allemaal overgenomen worden, en als het helemaal niks is, dan kan ik er ook geen kunstwerk van maken. Ik probeer ze wel te beschermen tegen de ergste blunders.’

Hoe kunt u een boek van Bert Schierbeek redigeren? Woorden in onverwachte volgorden na elkaar, zeer onconventionele samenstellingen, onvoorspelbare interpunctie - het lijkt me niet eenvoudig.

‘Ik wil geen namen noemen. Ik heb een vertrouwenspositie. De auteurs moeten erop kunnen rekenen dat ze hier ongestraft hun zwakke plekken op tafel kunnen leggen.’

Gerard Reve dan, die na zijn eerste boek De avonden weg is gegaan bij De Bezige Bij, wat vindt u van zijn overdadige kommagebruik?

‘Hoe ouder de schrijver, hoe meer komma's. Ik ben er zelf voor om een komma daar te schrijven waar een rustpauze is, maar De avonden bevat veel meer komma's. Het verschil tussen een beperkende en een uitbreidende bijvoeglijke bijzin maakt hij niet altijd. Bij veel auteurs is dat uit onwetendheid. Toch weet ik niet of ik het bij Reve zou aanvechten. De interpunctie is zo duidelijk een deel van zijn stijl. Als het op een consequente manier gebeurt, vind ik het niet erg. Vestdijk schrijft voor ieder voegwoord een komma en Hermans tussen twee persoonsvormen naast elkaar. Dat is meestal wel bruikbaar, maar er zijn ook wel eens zinnetjes met een heel klein bijzinnetje. Daarin is een komma niet altijd mooi.’

Gerry Bruil (1934) werkt ruim tien jaar bij literaire uitgeverij De Bezige Bij. Ze begon als huiscorrector, maar werd spoedig eindredacteur met de specialisaties Nederlandse romans en verhalen, essays en vertalingen uit het Frans, Duits, Spaans en Italiaans. Ze heeft van alles gestudeerd, vooral talen, zonder ooit iets af te maken: ‘Dat is precies wat je nodig hebt in dit vak.’

Ambacht

Zijn essayisten betere interpunctie-gebruikers dan bellettristen?

‘Ik denk het wel. Ik heb het in ieder geval erg getroffen met mijn essayisten. Essays nakijken is heel ander werk. Een roman moet ontroeren, al doet hij dat tegenwoordig zelden. Als iemand die ontroering weet op te roepen met middelen die niet helemaal volgens het boekje zijn, moet ik dat dan afkeuren? Een essay moet vooral helder zijn; van iedere zin mag duidelijkheid en grammaticaliteit geëist worden. Onaantrekkelijk in essays vind ik langdradigheid, herhalingen, verkeerde volgorden van alinea's, een slechte globale opbouw. Als je een essay uit hebt, moet je een duidelijk beeld van het onderwerp in je hoofd hebben. Eigenlijk is essayistiek mijn sterkste kant. Ik geloof dat ik daarvan het best weet hoe het echt zou moeten. Bij een roman heb ik altijd nog mijn twijfels, waarschijnlijk omdat hij artistieker is. Ik ben een ambachtsman, eh... ambachtsvrouw.’

Is er een ontwikkeling te vinden in de kwaliteit van de manuscripten op het gebied van spelling, taal- en stijlfouten?

‘Nee, er is wel iets meer rust gekomen. We hebben die periode gehad van de hypermoderne spelling met sukses en histories. In het fonds zaten wel wat figuren die vonden dat ze daaraan mee moesten doen, maar we hebben er nu nog maar een of twee. Ik weiger zoiets te redigeren, ik kan het niet lezen.’

U hebt ook de eindredactie gedaan van het werk van Vlaamse auteurs: de essayist Paul Claes en Leo Geerts, die vorig jaar een Mulisch-pastiche heeft geschreven, De mentor. Wat doet u met de belgicismen?

[p. 119]

‘Ik heb er een paar Vlaamsigheden uitgehaald, maar het valt erg mee. Ik vind dat je een beetje moet respecteren wat een auteur wil. Ik ben eigenlijk niet zo'n voorstander van die overheersing van het Westnederlands. Van huis uit ben ik dialectspreker en ik merk zo vaak dat er voor dialectwoorden geen standaard-Nederlands is. Dat is met Vlaams ook zo: dat bezit prachtige woorden die we zouden moeten overnemen. Ik grijp wel in als er iets staat dat voor een Nederlander echt belachelijk wordt.’

Wat zou u doen met een uitdrukking als ‘normgevoelige taalgebruikers die nood hebben aan meer informatie over (...)’, die ik in een flaptekst heb aangetroffen van een boek voor een Nederlands-Vlaams publiek?

‘Ik zou dat niet op de flap zetten als het de bedoeling is dat het in Nederland wordt verkocht. Het kan sommige mensen toch op het idee brengen dat Vlaams een raar taaltje is. Maar ik vind dat een geborneerde opvatting. Het Vlaams heeft in mijn ogen geen mindere status.’

Maar waarom haalt u het dan van het omslag weg?

‘Om commerciële redenen.’

Vlaamse vodka

‘Ik vind overigens wel dat de Belgen in sommige opzichten te veel te zeggen hebben over onze taal. Bij de transcriptie van Russische woorden, waar ik me privé mee bezighoud, is toegegeven aan de Belgische eis om de Russische w, die echt als een w klinkt, met een v te transcriberen. De Vlamingen willen dat de Russische nationale drank gespeld wordt als “vodka”, omdat de Vlaamse w veel bilabialer is dan de onze. Veel Westnederlanders, die de v nauwelijks kennen, gaan dan fodka zeggen, wat nog verder verwijderd ligt van de Russische w. Dat vind ik jammer, dan denk ik: dit is Nederlands, het is niet goed als het zo verwatert. Laten ze dan maar hun eigen Vlaams creëren.’

Ravenzwart gespeld

‘Er komt een nieuwe versie van het Groene Boekje. Ik houd mijn hart vast, maar veel erger kan het eigenlijk niet worden. Volgens het Groene Boekje is het caleidoscoop met een c, maar als auteurs het met een k schrijven dan ga ik het niet veranderen. Woorden die uit het Grieks komen, moet je naar mijn mening met een k spellen. De grootste misser van het Groene Boekje is de tussen-n. De reden waarom men voor die regels heeft gekozen - het onderscheid enkelvoud of meervoud - klopt helemaal niet. Iemand die bessenjam zegt, zegt ook bessensap. Het hangt veel meer af van de streek waar men vandaan komt. Ik zeg altijd kippenei. Ik heb geleerd die n uit te spreken en ik doe dat ook, of het nu voor een of voor meer kippen is. Ravenzwart is gewoon iets anders dan ravezwart: het is zwarter. Ik zou het liefst overal een n hebben, want het is een knieval voor het slordige Nederlands dat in het westen wordt gesproken, waar de n niet wordt uitgesproken.

Je hebt nog meer van die taalkwesties die altijd weer terugkomen doordat ze zo verdomd lastig zijn. Het aaneenschrijven van woorden - wie doet dat nog goed? Het is een ramp zoals het Engels hier ingrijpt. Dat streepje is natuurlijk een ontzettend ongelukkig ding in onze taal, met twee tegengestelde functies. Bij auto-ongeluk is het een scheidingsteken en bij vreemde-talenonderwijs een verbindingsteken. Het is ook geen wonder dat mensen het niet kunnen. Ik probeer het wel door te voeren zoals de regel is, maar als je Marilyn-Monroebiografie schrijft, dan komt het voor veel mensen vreemd over. Dat mens heet helemaal niet met een streepje ertussen. Hetzelfde zie je bij straatnamen.’

De ANS is een onding

Hebt u wel eens een auteur een boekje aangeraden op dit gebied?

‘Jawel, het boekje van het ANP: Correct Nederlands. Spellingadviezen voor de publiciteitsmedia. Dat bevat een heleboel praktische dingen, in tegenstelling tot de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Wat een onding! De terminologie is soms voor taalgeleerden bestemd en soms voor de kleuterschool. Ik vind er nooit in wat ik nodig heb, en als ik het onderwerp eindelijk gevonden heb dan is het weer niet normatief: Dit komt voor en dat komt ook voor. Maar wanneer je een logische reden hebt om iets voor te schrijven, moet je het niet nalaten. Nu worden de mensen erg in onzekerheid gelaten. Ik had me er enorm op verheugd, want een nieuwe grammatica was zo hard nodig, maar ik kijk er nu zelden meer in.’

Kunt u nog lezen zonder dat u rodepenreflexen krijgt?

‘Ik heb wel een beetje een beroepsdeformatie. Veel is zo slecht dat ik het niet kan lezen. Als ik een krant wil lezen, moet ik eerst tegen mezelf zeggen dat ik alleen maar lees om informatie te krijgen en niet omdat het zulk mooi proza is. Ik lees dan eigenlijk nog het liefst vreemde talen. Ik verlang wel eens terug naar de tijd dat ik argeloos kon lezen. Nou ben ik altijd wel kritisch geweest hoor, dat is aangeboren.

Een van de spannendste dingen die ik ken, is het lezen van grammatica's van het maakt niet uit wat voor taal: van Swahili tot Oudnoors. Ik heb me erbij neergelegd dat ik die talen nooit allemaal zal spreken, maar ik vind het zeer boeiend om te weten hoe ze in elkaar zitten. Hoe meer grammatica's je leest, hoe mooier het allemaal past.’

Overgenomen uit ‘Mare’, Leids Universitair Weekblad, van 25 mei 1989.