Onze Taal. Jaargang 58

Van woord tot woord
Varia
Marlies Philippa

Een gezellige meevaller?

De titel van dit artikel zegt het al: geen verhaal over één thema ditmaal, maar wat losse opmerkingen over verschillende onderwerpen. Onder andere over het boek Koro, dat in het januari-nummer door Robert-Henk Zuidinga besproken is. Inderdaad een heel leesbaar boekje, maar wat jammer dat er geen Nederlandse onvertaalbare woorden in staan. Het woord gezellig, dat op de achterflap vermeld staat, is inderdaad niet zo'n goed voorbeeld, zoals Robert-Henk Zuidinga terecht opmerkt. Er is in andere talen geen omschrijving voor nodig. Ieder aspect van gezellig kan in een andere taal door een enkel woord worden uitgedrukt. In het Zweeds bijvoorbeeld door trevlig, hemtrevlig of mysig. Heel anders ligt het bij echte koro-woorden als meevallen of tegenvallen. Probeer die maar eens zonder omschrijving te vertalen in een u bekende moderne taal. Dat zal u niet meevallen.

Een ander bezwaar dat ik tegen het boek heb, is dat de beweringen erin zo slecht controleerbaar zijn. Ik beheers geen Koreaans, Bantoe, Navajo, Aranda of Kiriwina. Men kan mij dus van alles wijsmaken, en dat vind ik niet zo prettig. Bovendien staat nergens de uitspraak van de woorden gegeven, terwijl toch wordt opgeroepen ze te gaan gebruiken. En waar ik de zaak wel kan controleren, constateer ik fouten. Zo wordt er een woord uffda besproken, dat Zweeds zou zijn. U vindt het ook in de recensie. Uffda bestaat niet in het Zweeds. Ik vermoed dat er uff då mee bedoeld wordt. Då (spreek uit dó) betekent letterlijk ‘dan’ en uff is ons woord oef. Even belegen. Ik zie de indianen van Karl May al voor me. Tegenwoordig zegt men usj (de uitspraak ligt tussen usj, oesj en osj in), usj då of osj då.

Van Joop van der Horst hoorde ik dat er in het oorspronkelijke boek, in de Engels-Amerikaanse versie dus, een Nederlands woord voorkomt, en wel het befaamde plunderbunt. Ik ben vergeten te vragen of het eindigt op d of t, dus het kan ook plunderbund zijn. In het Amerikaanse boek staan wèl aanwijzingen voor de uitspraak. In dit geval moet die zoiets zijn als ploenderboent. U ziet het: een uiterst gangbaar

[p. 63]

Nederlands woord, dat het verdient door andere talen overgenomen te worden!

De verfranste matroos

In hetzelfde januari-nummer van Onze Taal heb ik het zijdelings gehad over matroos. Ik schreef dat het ontleend is aan het Franse meervoud matelots. Daarop kreeg ik een reactie van een lezer uit Maarn, die meende dat het Franse matelot juist van het Nederlands afkomstig is. Daar kan hij gelijk in hebben, maar daarmee wordt mijn bewering nog niet ontkracht.

Voor matelot worden in de woordenboeken twee mogelijke etymologieën gegeven. Volgens de ene komt het woord uit een Germaanse taal en betekende het ‘eetgenoot’. De betekenis van mat was ‘spijs’. Het Engelse meat komt ervandaan en het Nederlandse met in metworst. Ook mes, het snijinstrument voor het voedsel, is ervan afgeleid. Misschien heeft in het Nederlands het woord matenoot met de betekenis ‘eetgenoot’ bestaan. De andere verklaring gaat uit van het Middelnederlandse mattennoot ‘hangmatgenoot’, een woord dat één keer is overgeleverd.

Het is dus heel goed mogelijk dat matelot uit het Nederlands komt. In dat geval is matroos (uit het meervoud matelots) een ‘terugontlening’. Op soortgelijke wijze zijn woorden als bolwerk en mannekijn als boulevard en mannequin in het Frans terechtgekomen, waarna onze taal ze weer aan het Frans ontleende.

Oudgermanistiek en etymologie

Als derde punt van deze varia wil ik twee congressen aankondigen waarbij ik zelf nauw betrokken ben. Allereerst de Oudgermanistendag. Ik zit in het bestuur van de Vereniging van Oudgermanisten, die sinds 1987 bestaat. Ons doel is ‘het in stand houden en bevorderen van de onderlinge contacten van hen die, hetzij beroepsmatig, hetzij anderszins, geïnteresseerd zijn in de talen, literatuur, geschiedenis en cultuur der Germaanse volkeren van de oudste tijden tot aan het eind van de middeleeuwen’.

Ieder jaar organiseren wij een congresdag. Dit jaar op 27 mei in het congrescentrum Het Tehuis, Lutkenieuwstraat 13, Groningen. Het programma begint om half elf en duurt tot half vijf. De dag ervoor is er eveneens in Groningen een internationaal colloquium met de titel Germania Latinia. Inlichtingen over beide bijeenkomsten kunt u krijgen bij dr. T. Hofstra, Vakgr. Scand. talen en culturen + Oudgermanistiek, Fac. der Letteren, RUG, Grote Kruisstraat 2-1, 9712 TS Groningen.

Enkele jaren geleden heb ik in Onze Taal iets geschreven over de Nederlandse etymologische woordenboeken. Deze zijn dringend aan vernieuwing en herziening toe. Het laatst verschenen is het beknopte boekje van De Vries/De Tollenaere (1983). Vergeleken bij het buitenland loopt de Nederlandse taalgemeenschap achter op dit gebied. Maar daar gaat verandering in komen. Binnenkort verschijnt er bij Van Dale een vernieuwd etymologisch woordenboek. Maar dat is niet het enige. Een veel groter opgezet werk is in wording. Een Belgisch-Nederlands team van specialisten op het gebied van de geschiedenis van onze woordenschat zal de komende jaren een geheel nieuw etymologisch woordenboek samenstellen. De nadruk zal daarin, meer dan bij de bestaande produkten, liggen op een leesbare presentatie van de feiten en de met de vaderlandse geschiedenis samenhangende documentatie van de relevante ontwikkelingen.

Om wat meer bekendheid te geven aan dit nu al lopende project zal op 12 en 13 juni van dit jaar aan de VU in Amsterdam een internationaal etymologencongres plaatsvinden. De eerste dag is besloten en is bestemd voor de leden van de diverse woordenboekredacties. Op de tweede dag is er een algemeen programma. Het thema is: ‘de nieuwe etymologische woordenboeken van de moderne Westgermaanse talen’, en speciaal het initiatief van de Kiliaanstichting om een geheel nieuw Etymologisch woordenboek van het Nederlands samen te stellen. In acht lezingen komen Duitse, Engelse en Nederlandse etymologische woordenboeken aan de orde, en wordt ingegaan op de behandeling van leenwoorden, op het Oudnederlands en op Noordzeegermaanse aspecten van onze taal.

Tegen betaling van f 10,- kunt u daarbij aanwezig zijn. U kunt u vóór 16 mei schriftelijk aanmelden bij prof. dr. H.D. Meijering, VU, Fac. der Letteren, postbus 7161, 1007 MC Amsterdam. U ontvangt dan het definitieve programma en nadere mededelingen over de plaats van het congres. Verdere inlichtingen zijn te verkrijgen bij de Kiliaanstichting, Donsvlinder 68, 2317 KG Leiden.

OPBERGEN VAN ONZE TAAL

Bestuur Genootschap Onze Taal

Het genootschap heeft cassettes laten maken met de opdruk Onze Taal, waarin minstens zes jaargangen van Onze Taal kunnen worden opgeborgen. Na een nummer van Onze Taal gelezen te hebben, kunt u de aflevering los in de cassette plaatsen.

Cassette thuisgestuurd

Als u f 10,90 overmaakt op gironummer 42 659 02 van het Genootschap Onze Taal in Den Haag, dan levert het secretariaat de cassette via de post zonder verdere kosten bij u thuis af.