Onze Taal. Jaargang 58

Het Lyrisch Lab
Tritme van de eenzaamheid
Jaap Bakker

We hebben in deze kolommen onze zorg geuit over het terreinverlies van het Nederlands als zangtaal. In het decembernummer heb ik geprobeerd een paar oorzaken van deze malaise aan te geven. Daarbij is één aspect wat onderbelicht gebleven, namelijk de klankeigenschappen van het Nederlands. Op het punt van rijmmogelijkheden steekt onze taal niet slecht af bij het Engels en het Frans, zoals Pieter Nieuwint de vorige keer aantoonde; maar hoe zit het met de andere klanken in de Nederlandse liedregel? Ik stel die vraag, omdat populaire zangers en tekstschrijvers nogal eens de mening verkondigen dat het Nederlands niet goed zou ‘bekken’. Is dat een juiste waarneming of een mythe?

Bekken is in de tekstdichterswereld een van de allerbelangrijkste werkwoorden. Een regel bekt als hij de zanger in staat stelt met zo weinig mogelijk inspanning een zo mooi mogelijk geluid te produceren. De mate van inspanning wordt vooral bepaald door de medeklinkers. Het volgende stukje poëzie zou van een zanger het onmogelijke vergen:

't Rijk dak-zicht, steil-schoorstenig,
roodt en blauwt
Op 't oud stads-stukje en 't zwart burg-
walke is zwaar
Bouwvalge warbouw, vlug opgeevlend,
maar
Vol met al 't dak- en muur-tuig; luikje
en bout,

Het laat zich denken dat de auteur van deze regels (Albert Verwey) het als liedjesschrijver niet ver geschopt heeft. De tekst wemelt van de medeklinkerstapels, onder meer door het veelvuldig gebruik van elisie (weglating van een toonloze e). Elisies maken deel uit van onze poëtische traditie. Bovendien zijn ze vaak een uitkomst voor de dichter die versvoeten te kort komt. Dat zal wel de reden zijn dat ze nog geregeld voorkomen, vooral in de woordjes ‘ik’ ('k) en ‘het’ ('t). Menige liedtekst wordt erdoor ontsierd: Xag twee beren broodjes smeren; Thijgend hert, der jacht ontkomen; Kom van dat dak af, kwaarschuw niet meer; zachtjes tikt de regen op mijn zolderraam, tritme van de eenzaamheid.

Medeklinkerstapels maken niet alleen dat een tekst minder goed bekt, ze kunnen ook misverstanden oproepen. Liesbeth List zong ooit een lied met de refreinregel ‘Het is een toverspel’. Die regel wordt door een niet al te geconcentreerde luisteraar gegarandeerd misverstaan: ‘Het is het overspel’.

Een fraai geval van dubbelzinnigheid vinden we in dit fragment uit een lied van Gerard Cox:

Ik hoop maar dat ik dood zal gaan
Op een veld in de zon
Niet zwetend in een vochtig bed
Tussen 't gezin dat op mij let...

Het probleem zit in de derde regel. De luisteraar kan daar namelijk evengoed ‘niet zwetend’ als ‘niets wetend’ ver-

[p. 34]

staan, en die tweede interpretatie is weliswaar niet onzinnig, maar strookt toch niet helemaal met de bedoeling van de dichter. Dat woordje ‘zwetend’ is later trouwens veranderd in ‘ijlend’.

Een enkele keer komt een niet-bekkende regel het gedicht ten goede. Het mooiste voorbeeld dat ik ken, staat in een lied van Ivo de Wijs, getiteld ‘Niet verbaasd’. Het handelt over een krijgsgevangen soldaat die gemarteld wordt:

Hij krijgt water ingegoten, liters water
En water net zolang totdat ie praat
En water en hij kokhalst, slikt en stuip-
trekt
Het is oorlog en dit is wat ervoor staat

De woordgroep ‘kokhalst, slikt en stuiptrekt’, op zichzelf een ware tongbreker, werkt in deze context huiveringwekkend suggestief.

Ik heb de indruk dat Nederlandse liedteksten op het punt van de medeklinkers tegenwoordig niet zo slecht in elkaar zitten. Maar de zingbaarheid van een tekst hangt van meer eigenschappen af. Die eigenschappen krijgen pas reliëf als we de Nederlandse tekst vergelijken met een overeenkomstige buitenlandse tekst. De volgende keer gaan we het dan ook hebben over vertalen en vertalingen.