Onze Taal. Jaargang 58

[p. 1]

[Nummer 1]

[p. 2]

Geschreven spreektaal
Naar een compromis in moderne communicatie?
F. Jansen

(1) ‘Misschien is het zo'n leuke Fiat Panda... of wie weet is het wellicht wel de Superbonusprijs van 100.000 gulden kontant. E-E-N-H-O-N-D-E-R-D-D-U-I-Z-E-N-D G-U-L-D-E-N!
Dat is een groot bedrag, daar zou u heel wat mee kunnen doen. En denk nu niet, dat win ik toch nooit, mevrouw Gerritsen! Alle winnaars van de f 100.000,- dachten dit... en reeds 5 gelukkigen gingen u voor. Ieder van hen had het nooit voor mogelijk gehouden, dat juist zij die ton zouden winnen. Ze wilden ons in eerste instantie niet geloven... pas met het geld in handen werd het ze echt duidelijk. U hebt gewonnen, dat staat vast... maar welke prijs... dat weet niemand. Spannend nietwaar?’

Dit is een fragment uit een direct-mail-brief van het type dat u vast ook wel eens in de bus hebt gehad. De stijl van zulke brieven varieert. Het volgende is ook mogelijk:

(2) ‘Geachte mevrouw Gerritsen,
Heeft u het al gezien? Op de officiële Kado-codelijst staat achter uw naam de kadocode S 372. Dat betekent dat uw bestelling wordt beloond met een GRATIS KADO! Wat dat kado is, kunt u op de achterkant van deze brief ontdekken. Kijkt u maar snel even, mevrouw Gerritsen!
En, heeft u het sierlijke hangertje ontdekt? Of het prachtige boek? Of behoort u, mevrouw Gerritsen, tot diegenen die de schitterende X bij hun bestelling ontvangen?! Wat het ook is, het is in ieder geval een goede reden om uw Y-katalogus nog eens door te nemen. Want daarin vindt u gegarandeerd iets van uw gading, mevrouw Gerritsen!
Maar laat ik u niet langer van uw bestelling afhouden. Per slot van rekening geeft alleen een bestelling binnen drie weken recht op een kado. Profiteer dus snel, mevrouw Gerritsen!’

Deze teksten komen binnen in een envelop en gaan vergezeld van aanhef en ondertekening. Maar wat er geschreven wordt, is geen schrijftaal. De woordkeus is soms opmerkelijk, met pleonasmen als wie weet is het wellicht en gratis kado, en rariteiten als wellicht wel. De zinsbouw springt nog meer in het oog, vooral doordat de schrijver bijzinnen vermijdt. Zo verwacht je in een geschreven tekst ‘Dat is een groot bedrag waarmee u veel zou kunnen doen’ in plaats van ‘Dat is een groot bedrag, daar zou u veel mee kunnen doen’.

Interessanter nog zijn enkele andere stijlmiddelen. De onbekende briefschrijver dringt zich op aan zijn lezers. Hij schroomt in andere brieven zelfs niet een verwijtende toon aan te slaan. In (1) en (2) stelt hij de lezer om de haverklap vragen en geeft hij bevelen, waarbij hij de lezer bij de naam noemt. Daarvoor kan de schrijver maar één excuus aanvoeren: hij is opgewonden en blij omdat de geadresseerde (bijna) een prijs heeft gewonnen. Hij biedt in die beveelzinnen eigenlijk de lezer zijn hulp aan voor het verkrijgen van de prijs. De opwinding blijkt ook uit de uitbundige typografie: uitroeptekens, !?-combinaties, wilde hoofdletters, onderstrepingen en spatiëringen en... stippeltjes. Een fraaie stijltruc vinden we in de middelste alinea van (2), waar de brieftekst synchroon loopt met het gewenste handelingsverloop van de lezer. Daardoor wordt de samenwerking nog dwingender aan de lezer opgelegd.

Typische schrijftaal

Hoezeer de stijl van dit soort brieven afwijkt van andere soorten schrijftaal, blijkt pas als we er de eerste twee zinnen van een wetenschappelijke publikatie tegenover zetten:

(3) ‘In augustus 1985 ontvingen we een brief van de Algemeen Secretaris van X waarin om onze medewerking werd verzocht bij de beantwoording van een aantal vragen over de interpretatie en implicatie van verdragsartikelen inzake Y. Dit rapport, afgesloten op 15 augustus 1986, werd in onderling overleg opgesteld en behandelt de 10 vragen ons door de Algemeen Secretaris voorgelegd.’

We zien in deze passage de volgende kenmerken van typische schrijftaal terug:

- voorzetselgroepen, in augustus 1985, het liefst voorkomend in groepjes als bij de beantwoording van een aantal vragen over de interpretatie en implicatie van verdragsartikelen inzake Y;

- bijzinnen, vooral beknopte bijzinnen: afgesloten (...) 1986, ons (...) voorgelegd;

- woorden op -atie en -ing, die naar een handeling verwijzen. Zulke zelfstandige naamwoorden lijken een beetje op beknopte bijzinnen, omdat ze ook als afkortingen van volledige zinnen beschouwd kunnen worden. Bij interpretatie, implicatie, medewerking en beantwoording moet de lezer zelf even nagaan wie er wat interpreteert, impliceert e.d.

- samentrekkingen, die ik hierachter tussen haakjes aangevuld heb: interpretatie (van verdragsartikelen) en implicatie van verdragsartikelen; Dit rapport, afgesloten (...) opgesteld en (dit rapport, afgesloten (...) 1986) behandelt.

Deze kenmerken zorgen ervoor dat de tekst ‘ingedikt’ wordt. Daardoor kan de geoefende lezer uit (3) snel veel informatie destilleren. Mindergeoefenden kunnen door de vele voorzetselgroepen snel het overzicht verliezen. Het fragment wordt pas echt lastig door de drie andere eigenschappen. Beknopte bijzinnen, handelingswoorden en samentrekkingen hebben met elkaar gemeen dat de lezer voor een volledig begrip van hun betekenis enkele grammaticaregels moet toepassen. Pas dan weet hij op welke personen en zaken deze constructies betrekking hebben.

Ten slotte maakt fragment (3) duidelijk hoe afstandelijk deze schrijfstijl is. We kunnen er bijvoorbeeld niet uit afleiden of de schrijvers blij waren met de opdracht en wat ze er vooral belangrijk in achtten.

Echte spreektaal?

Er is nauwelijks een grotere tegenstelling mogelijk dan die tussen de fragmenten (1) en (3). Is de nieuwe briefstijl dan spreektaal? Ook dat is niet het geval. Dat blijkt uit (4), een

[p. 3]

enigszins gestileerd weergegeven bijdrage aan een vergadering:

(4) ‘Nou eh, mag ik al wat zeggen? Ik vind mmmh we moeten een officiële protestbrief schrijven vind ik als uitgebreid dagelijks bestuur of zo met al onze gr klachten dat vind ik echt.’

Enkele eigenschappen van (4) komen overeen met de brieffragmenten waarmee we begonnen: het gebruik van modieuze woorden en elliptische zinnen, de afkeer van bijzinnen, en vooral de grote nadruk op de eigen houding ten opzichte van het besprokene. Maar de verschillen springen meer in het oog:

- Een spreker moet meestal nog op gang komen (nou eh), eenmaal begonnen aarzelt hij nogal eens. Die aarzelingen worden bij voorkeur opgevuld met geluid (mmmh).

- De spreker schiet ook niet altijd meteen raak. Is hij bij nader inzien ontevreden over zijn woordkeus, dan laat hij zijn oude plan zonder pardon vallen: vergelijk de vervanging van gr(ieven) door klachten. Vindt hij dat hij zich wat al te zeer vastlegt, bijvoorbeeld door het uitgebreide dagelijks bestuur met een karweitje op te zadelen, dan voegt hij de modieuze vervager of zo toe.

- Een spreker plakt alles wat hem verder te binnen schiet zonder consideratie aan het voorafgaande vast. Zo krijgt met al onze klachten een wat vreemd plaatsje in de staart van de zin. - Het lijkt alsof een spreker zich het voorafgaande niet meer herinnert: zinsneden als vind ik worden vaak herhaald.

Spreektaal bestaat uit flarden. Dat valt pas op als je een fragment opschrijft. Wie spreektaal hoort, krijgt genoeg steun van de intonatie om de flarden als een geheel te verwerken.

Schrijftaal op de helling

We kunnen (1) en (2) het best beschouwen als een bastaardstijl, die trouwens ook in sommige weekbladen te vinden is: sprijftaal, met kenmerken van de spreektaal en kenmerken van de schrijftaal. Anders gezegd, de kloof die aan het begin van deze eeuw nog tussen spreektaal en schrijftaal gaapte, wordt kleiner en minder diep.

Ik denk dat deze ontwikkeling zich onder invloed van de techniek versneld zal voortzetten. In de eerste helft van deze eeuw bereikte de Nederlandse samenleving het toppunt van verschriftelijking. Burgers konden en mochten van elkaar verwachten dat ze de schrijftaal beheersten. In veel omstandigheden kon men immers niet anders dan schrijven. Om veel mensen te bereiken bestond er niets anders dan de krant. Voor de overbrugging van meer dan veertig meter alleen de brief. Schrijven en schrijftaal werden zo vanzelfsprekend dat die in de metaforiek van het spreken doordrongen: de uitdrukkingen tussen twee haakjes en dit wil ik onderstrepen zijn conversationele pasmunt geworden, en wie kent niet de vergaderaars die ‘ergens vraagtekens bij plaatsen’ (of zelfs kans zien ‘vraagtekens te stellen’)?

In de loop van deze eeuw keerde het tij ten gunste van de spreektaal doordat de oude beperkingen daarvan - spreker en hoorder moeten tegelijkertijd in dezelfde ruimte vertoeven - geleidelijk opgeheven worden. Het eerst gebeurde dat voor de massacommunicatiemiddelen: radio en televisie namen taken van de krant en de klassieke redevoering over. Als gevolg daarvan moesten de politici een heel ander type voordracht leren. Retorische foefjes, die het goed doen om een betoog kracht bij te zetten tot ver achter de laatste rijen van een zaaltje, vielen opeens plat. De gesprekstechnieken van een huiselijk praatje kwamen daarvoor in de plaats. Het grote voorbeeld daarvan is natuurlijk Reagan, met zijn soepele, bedaarde, aangename spreekstijl. Deze officiële spreektaal werd het richtsnoer voor andere formele genres, ook in geschreven taal. De spreektaal drong ook door in de schrijftaal via de interviews, nog niet zo lang geleden een genre waarvoor de echte courantier zich schaamde.

Gedegradeerde telefoon

Hoe belangrijk deze communicatiemiddelen voor de uitbreiding van de spreektaal ook zijn geweest, ze vallen in het niet bij de impulsen die de telefoon heeft gegeven. Een kort historisch overzicht maakt dat duidelijk. De telefoon was eerst zo deftig dat de bazen briefjes opstelden voor hun huisknecht, als die aan de kruidenier een bestelling moest doorgeven. Wat later werd de telefoon voornamelijk voor noodgevallen gebruikt. De huisarts nam altijd op. Tegenwoordig is het meer een medium voor trivia. Wie echt met spoed de dokter nodig heeft, rijdt eerder naar het ziekenhuis dan dat hij zich door de telefonische netwerken en verwijsinstanties worstelt. Een mooie illustratie van deze degeneratie van de telefoon is de ‘chatlijn’, een speciale telefoonlijn om met enkele wildvreemden tegelijk te kwebbelen. De degradatie van de telefoon valt ook af te leiden uit de bijgevoegde advertentie. Een brief wordt als doeltreffender beschouwd.

‘Ben je daar nog? Okee... dan neem je twee eetlepels tarwebloem... heb je dat? ...Nee, éérst de abrikozen, dan de bloem... twee... nee, geen théélepels, éétlepels... heb je dat?... De suiker... de abrikozen... bloem... okee... dan neem je nu een middelgroot schaaltje... Wat zeg je? O, de voordeur... Ja, ik wacht wel even...’

Om een lang verhaal kort te maken.

Toch lijkt de zegetocht van de telefoon nog niet ten einde. We zien het apparaat voor onze ogen taken overnemen die vroeger aan schriftelijke stukken voorbehouden waren. Bijvoorbeeld studievoorlichting. De faculteit sociale wetenschappen van een universiteit adverteerde met de studietelefoon. Het meest krasse voorbeeld is de ‘Sinterklaastelefoon’: kinderen hoeven geen verlanglijstje meer te schrijven en schoensgewijs naar de Goedheiligman te verzenden; nee, de bisschop wacht (in de centrale van een groot warenhuis) op hun telefoontjes.

studietelefoon
Met een boekje kun je niet praten. Het kan niks voor je uitzoeken. Geeft geen antwoord op die ene aanvullende vraag die nou net voor jou zo belangrijk is. Daarom deze studietelefoon. Vier weken lang zitten zes studenten voor je klaar. Mensen uit de praktijk van de studie. Misschien toekomstige kollega's. Vragen, twijfels, moeite met de keuze? Wil je meer weten over Utrecht, de zwaarte van de studie, de mogelijkheden, de kosten?

[p. 4]

De telefoon wordt natuurlijk zeer geholpen door de bandrecorder. Het antwoordapparaat hief de beperking van gelijktijdigheid op. Een zegen voor de opgebelde, die daarvóór de slaaf van de opbeller was. Nu zijn de rechten nog wat verder verschoven ten gunste van de opgebelde. De meeste antwoordapparaten hebben een knop waarmee je de beller tegelijk met het opnemen ook door het huis kunt laten schallen. De opgebelde kan eventueel direct reageren, dat is makkelijk. Hij kan zich ook vermaken met de geluiden van de insprekende opbeller, die denkt dat hij niet gehoord wordt of het tegen een apparaat heeft.

Nieuwe eisen

In de jaren tachtig zien we de beperking tot een opgebelde verdwijnen: denk maar aan de ‘nul-x-seks’-nummers en de scheldtelefoon, die geen toelichting behoeven, en aan de relatietelefoon: een organisatie biedt een telefoonnummer met een antwoordapparaat aan waarop trouwlustigen een wervende tekst kunnen inspreken, en een nummer waarop je al die berichten achter elkaar kunt aanhoren. Nog nieuwer is ‘voice mail’, een telefonische voorziening waarmee een bandje voor vele opgebelden tegelijk kan worden afgespeeld. In Amerika vervangt voice mail memo's en bedrijfsbladen.

Het gevolg van deze ontwikkelingen is dat aan het spreken en de spreektaal nieuwe eisen worden gesteld. Formele spreektaal moet precies de juiste lengte hebben, want je hebt bijvoorbeeld voor je relatie-advertentie precies 54 seconden. De inhoud moet voor iedereen duidelijk zijn, want je hebt geen tweede kans om het nog even uit te leggen. Bovendien weet je niet wie die iedereen is. Dat betekent dat de tekst eerst geschreven zal worden. Maar niet in de oude schrijftaal. De tekst moet immers een beetje ‘bekken’, en ook op het eerste gehoor begrepen kunnen worden.

Hoe meer er gebruik wordt gemaakt van deze nieuwe ontwikkelingen, des te algemener en noodzakelijker wordt de sprijftaal, bastaard van (of liever compromis tussen?) de spreektaal en de schrijftaal. De spreektaal heeft de eenvoud, moderniteit en vooral de indruk van wederzijdse betrokkenheid ingebracht; de schrijftaal de flardenloosheid, precisie en nadruk op volledigheid.

Contact- en relatielijn
PERSOONLIJK
Daarna kunt u uw eigen persoonlijke boodschap inspreken. U heeft ± 30 seconden lang de tijd om een korte beschrijving van uzelf te geven. Wat u het meeste bezighoudt, uw life-style of uw hobbies.
DISCREET
Uw boodschap wordt de volgende dag op de nieuwe Contact- en Relatielijn gezet. Een nummer waar vele geïnteresseerden 24 uur per dag naar kunnen luisteren. Schriftelijke reacties op uw persoonlijke boodschap kunnen alleen via de nieuwe Contact- en Relatielijn bij u worden thuisbezorgd. U ziet het, discretie verzekerd.
PERSOONLIJK
Aan de stem herkent men de mens. Vandaar dat alle annonces zijn ingesproken door de mensen zelf. U kunt dus zelf het stemgeluid van degene die de boodschap heeft ingesproken beoordelen. Op deze manier kunt u veel beter uw keuze maken.