Onze Taal. Jaargang 57

De toren van Babel
Een dag uit het leven van een lexicograaf
H. Heestermans

Ing. L. de Bruijn uit Blokker stuurt al gedurende ruim een jaar lange lijsten met nieuwe woorden naar de redactie van Onze Taal. Hij is een van die gelukkige mensen die bezeten zijn van taal. Veel van die woorden zullen nog niet of nooit in een woordenboek worden opgenomen. Althans niet in Van Dale. Ik noem er een paar: sapkan (kan met ingebouwde ijskoeler, voor frisdranken), sandwichkind (het tweede, veelal middelste kind van een gezin), solarmobiel (voertuig aangedreven door zonneënergie), subsidiedisc (zachte schijf met een overzicht van de subsidieregelingen, o.a. gehanteerd bij het Ministerie van Economische Zaken). Het zijn, misschien, eendagsvliegen. Zo verzonnen, zo geronnen. Maar andere maken een grotere kans. Dop-regeling, doppen, ossekopstuur, bobo, sluikstorten, hersteloperatie, onderwijskaart, overlevingscursus.

Wat is mijn criterium voor het opnemen van een woord? Een woord (uitdrukking, betekenis, enz.) moet minstens één jaar frequent voorkomen in het alledaagse taalgebruik. In de praktijk betekent dat: in kranten, tijdschriften en boeken, op radio en tv en in gewone, normale gesprekken. Het criterium is goed, maar u ziet in dat het soms moeilijk te hanteren is. Wat is frequent? Komt het woord werkelijk al een jaar voor? Is het woord van zó veel belang dat het vermeld moet worden? Van Dale geeft de voorkeur aan woorden met een socio-cultureel belang (bijv. peies, oorlokken, hersteloperatie, zwerfkaart, bobo, doppen) en is minder gericht op reclamewoorden als sapkan en solarmobiel of modewoorden als anonimiseren en sandwichkind.

De definitie

Veel van de onderstaande woorden kende ik niet. Dat maakt het definiëren niet gemakkelijker.

Uit de context van zwerfkaart maakte ik op dat de betekenis was: abonnement op voorstellingen in een schouwburg, waarmee men zich niet vastlegt voor bepaalde voorstellingen. Men kan kiezen uit een reeks van bijvoorbeeld acht en er slechts vijf volgen. Tot één dag voor de voorstelling heeft men recht op een kaartje. Je kunt dus ‘zwerven’.

Als een lexicograaf geen zekerheid heeft, moet hij informeren bij vrienden, kennissen, wildvreemden. Ik belde een Amsterdamse vriend. Nee, een zwerfkaart was niet wat ik dacht. Het is niet een abonnement op zomaar één schouwburg, maar op een

[p. 195]

reeks kleine, Amsterdamse theaters. En men hoeft er geen vijf van de acht te volgen, maar bij elke voorstelling die men bijwoont, wordt een bepaald bedrag afgeschreven. Op een zeker moment is je kaart leeg.

De lexicografie zit vol voetangels en klemmen.

Moet ik bij kokerkijken het etymologiserende ‘alsof men door een koker kijkt’ vermelden? Omschrijf ik onderwijskaart als ‘kaart voor een middelbare scholier als bewijs dat hij is ingeschreven en het schoolgeld heeft betaald’? Of beter zoals ik het nu (hieronder) heb gedefinieerd, waarbij ik in een illustrerend voorbeeldzinnetje heb aangegeven dat het om middelbare scholieren gaat? Zal ik ‘en het schoolgeld heeft betaald’ maar niet vervangen door ‘en dat het schoolgeld is betaald’? De scholier doet dat meestal toch niet zelf. Zo ben ik ook niet zeker van de betekenissen van anonimiseren (wat is ‘naamloos laten verdwijnen’?) en van lichtbalk (hoe ‘loopt’ die precies?). Van zo'n groeischerm heb ik eveneens geen exacte voorstelling. Bij het ossekopstuur weet ik niet of het element ‘ter vermindering van de luchtweerstand’ wel terecht is opgenomen.

Grammatica, markeringen en spelling

Wat zijn de stamtijden van sluikstorten? Sluikstortte, gesluikstort? Of bestaan die tijden helemaal niet? Dezelfde vraag kan gesteld worden bij doppen. Kan in het voorbeeldzinnetje hieronder ook gezegd worden ‘G. Zieleman heeft gedopt (is gedopt)’? Of: G. Zieleman dopte op 57-jarige leeftijd?

Woordenboeken geven bij zelfstandige naamwoorden altijd het geslacht en het meervoud. Dop-regeling is vrouwelijk. Maar heeft het ook een meervoud? Er is waarschijnlijk maar één regeling, dus: geen meervoud. Wil dat zeggen dat we niet kunnen spreken van al die dopregelingen?

Bij bobo doet zich een andere moeilijkheid voor. Ik wil aangeven dat het de afkorting is van bondsbonze. Ik weet dat iedereen tegenwoordig het enkelvoud bons gebruikt, maar het eigenlijke enkelvoud is bonze (een Japans woord). Geef ik nu ‘afkorting van bondsbons’ of ‘van bondsbonze’? Een raar woord is karaktermoord. Het heeft volstrekt niet de betekenis die je op basis van karakter en moord zou verwachten. Hoe vermoord je iemands karakter? Het blijkt de letterlijke vertaling te zijn van het Engelse character assassination. In het Engels betekent character niet alleen ‘karakter’, maar ook ‘reputatie’. Het woord is overgenomen door een luie journalist die geen zin had om het woord goed te vertalen (reputatiemoord) of op school al lui was en niet oplette toen de betekenissen van character behandeld werden.

Opnemen in het woordenboek, zo'n lui anglicisme? Of normatief zijn en weglaten? Of normatief zijn en opnemen, maar aangeven dat het een anglicisme is?

Allemaal vragen die een woordenboekenmaker zich dagelijks stelt. Als het goed is. En zelden is hij zelf tevreden met het resultaat.