Onze Taal. Jaargang 57

Wat verwacht het bedrijfsleven?

De eerste spreker was de heer J.J.H. Koning, secretaris Onderwijszaken van het Nederlands Christelijk Werkgeversverbond. Hij begon zijn lezing Schriftelijke taalvaardigheid: de basis voor communicatie met de eerste woorden van de nota ‘Taalonderwijs en Export’, die door het NCW en de Federatie voor de Nederlandse Export eind 1987 werd uitgebracht: ‘Verdwijnt de spreekwoordelijke taalvaardigheid van de Nederlander? Berichten uit de onderwijswereld, maar ook van de kant van het bedrijfsleven wijzen in die richting.’ De heer Koning zette vervolgens een aantal klachten uit het bedrijfsleven op een rij, met daartegenover de verdediging vanuit de onderwijswereld.

De klachten van het bedrijfsleven over de passieve en actieve mondelinge en schriftelijke taalvaardigheid op alle niveaus binnen de ondernemingen blijken even ernstig als omvangrijk, even serieus als gevarieerd te zijn.

Ik beperk me tot een aantal uitspraken over de schriftelijke taalvaardigheid, het thema van deze dag:

[p. 182]

‘ze kunnen nog geen pen vasthouden’

-	een nota van enige omvang kunnen ze niet meer schrijven, laat staan dat ze er nog een logische opbouw en samenhang in kunnen aanbrengen
-	de taalvaardigheid is zo slecht geworden dat de boodschap niet meer overkomt
-	een fatsoenlijke sollicitatiebrief kunnen ze niet meer schrijven; een gewone brief trouwens ook niet
-	ze schrijven zinnen die even krom zijn als hun gedachten
-	hun tekst is onbegrijpelijk door het gebruikte jargon
-	van spelling hebben ze geen kaas gegeten, van interpunctie nog nooit gehoord
-	ze begrijpen niet eens wat je voor hen opschrijft
-	ze kunnen nog niet lezen wat er staat.

Samengevat luidt de kritiek van het bedrijfsleven: ze kunnen nog geen pen vasthouden.

Deze negatieve waardering verschilt overigens niet of nauwelijks van de kritiek die men binnen scholen vrijwel dagelijks van docenten Nederlands kan vernemen. Geen reden derhalve voor emotionele reacties in de richting van het bedrijfsleven. Toch wordt van onderwijszijde de verdediging met verve gevoerd:

-	het bedrijfsleven en het vervolgonderwijs stellen overdreven eisen
-	de klassen zijn te groot, evenals de taakbelasting voor neerlandici
-	de toeleverende scholen zijn ernstig te kort geschoten en het toelatingsbeleid is te soepel geweest
-	de leerlingen zijn ongemotiveerd, gemakzuchtig en slordig
-	de leraren van andere vakken wijzen niet meer op taal- en spelfouten
-	sinds de invoering van meerkeuzevragen heb je van de moderne talen geen steun meer bij het moedertaalonderwijs
-	door het verdwijnen van een leescultuur gaat daarvan geen heilzame werking meer uit op de produktieve taalvaardigheid van leerlingen.

Na de provocerende en polariserende opmerkingen uit bedrijfsleven en onderwijswereld volgden de nodige relativerende opmerkingen.

De heer Koning ging vervolgens in op de verwachtingen en eisen van het bedrijfsleven ten aanzien van schriftelijke taalvaardigheid. Hij legde daarbij de nadruk op de taal als functioneel communicatiemiddel. In de opvatting van de heer Koning bestaat er geen directe relatie tussen taalkundige correctheid en communicatieve effectiviteit, een mening die ook de eisen beïnvloedt die het bedrijfsleven aan het onderwijs stelt.

‘de boodschap moet effectief overkomen’

Via de taal worden boodschappen, gedachten en emoties overgebracht van de spreker of schrijver naar de luisteraar of lezer. Natuurlijk heeft de taal ook een sociale, een culturele en een esthetische functie. Voor het bedrijfsleven zijn deze functies echter nauwelijks van belang. Als belangrijkste criterium bij de beoordeling van schriftelijke taaluitingen geldt voor ondernemingen de communicatieve functionaliteit: komt de boodschap over bij degene voor wie zij bestemd is en wordt zij ook correct begrepen? Zo kunnen we vanuit een taalkundige invalshoek vaak gefundeerde kritiek leveren op krantekoppen of advertentieteksten, terwijl deze als communicatieve uitingen toch zeer effectief zijn. Omgekeerd kunnen zinnen taalkundig volkomen correct geformuleerd zijn, maar in hun communicatieve functie ernstig te kort schieten. Het gebruik van jargon heeft voor de al dan niet geïnteresseerde buitenstaander veelal een blokkerende werking, maar voorkomt voor de ingewijde het gebruik van wijdlopige omschrijvingen van bekende begrippen.

Vanuit de behoeften van het bedrijfsleven bezien, dient het onderwijs in schriftelijke taalvaardigheid met name gericht te zijn op de communicatieve functie. Daarbij gaat het om vragen als:

-	Voor wie is de boodschap bestemd?
-	Welke boodschap wil ik overbrengen?
-	Met welk doel breng ik de boodschap over?
-	Is de gekozen vorm en formulering correct en klantgericht?
-	Is de schriftelijke taaluiting effectief?

Een dergelijke benadering en aanpak van de training in taalvaardigheid zou moeten gelden voor alle aspecten van schriftelijke communicatie: het woordgebruik, de zinsbouw, de opbouw van gedachteneenheden, de alinea-indeling en de compositie van grotere teksteenheden. De eis van communicatieve functionaliteit geldt voor de onderscheiden uitingen van schriftelijk taalgebruik: voor advertentieteksten, memo's, brieven, verslagen, samenvattingen en rapporten.

Wanneer communicatieve functionaliteit centraal gesteld wordt, speelt de spelling een ondergeschikte rol. Hoewel de heer Koning benadrukte dat mensen correct moeten kunnen spellen, vond hij dat er veel te veel tijd in het onderwijs wordt besteed aan deze minder belangrijke vaardigheid. Hij pleitte voor een ‘gebruiksvriendelijke’ spelling.

‘spellingregels moeten worden vereenvoudigd’

Voor een goed begrip van een geschreven tekst is een juiste spelling zelden belangrijk. Of we het woord consequent volgens de voorkeurspelling met een c en een q schrijven of volgens de toegestane spelling met tweemaal een k, is voor een goed begrip van de tekst irrelevant. Het spellingonderwijs is relatief onbelangrijk voor het trainen in communicatieve schriftelijke taalvaardigheid. Het is dan ook onbegrijpelijk dat met name in het basisonderwijs, maar toch ook nog in de onderbouw van het voortgezet onderwijs zoveel tijd besteed moet worden aan spelling.

Ik pleit voor een drastische vereenvoudiging van de spellingvoorschriften, zodat in het onderwijs meer tijd besteed kan worden aan wezenlijke elementen van taalvaardigheid. De belangrijkste eis die aan spellingvoor-

[p. 183]

schriften gesteld mag worden, is de gebruiksvriendelijkheid. In het bedrijfsleven zien wij een toenemend streven naar gebruiksvriendelijke produkten en materialen. Denk maar aan het bedieningsgemak van tv, video, magnetronoven en computer, aan onmiddellijk en eenvoudig bruikbare materialen en halffabrikaten als steenstrips, geprefabriceerde kozijnen en deuren, en broeken en rokken die alleen nog maar op lengte afgezoomd hoeven te worden, of aan eenvoudig te bereiden etenswaren als soep in een pakje, soep in blik, vissticks en kanten-klare diepvriesmaaltijden. In de afgelopen 34 jaar is echter nog niets gedaan aan het gebruiksvriendelijk maken van de officiële spellingvoorschriften. Hierin zou snel verbetering moeten komen.

Overigens legde de heer Koning niet alle verantwoordelijkheid bij het reguliere onderwijs; het bedrijfsleven zal voor de meer specifieke taalvaardigheidseisen zelf cursussen moeten realiseren. Het onderwijs moet echter de basis leggen. Die basis moet meer op de eisen van de praktijk toegesneden worden.

Het trainen in schriftelijke taalvaardigheid zal niet uitsluitend binnen het zogeheten reguliere onderwijs plaatsvinden. Met name wanneer vanuit het bedrijfsleven zeer specifieke taalvaardigheidseisen geformuleerd worden, zal het zelf verantwoordelijkheid moeten dragen voor de realisering van adequate cursussen. Dat kan in interne bedrijfsopleidingen, via cursusaanbod van particuliere instituten of via contractactiviteiten van onderwijsinstellingen. Van het onderwijs mag verwacht worden dat het de basis legt voor het functioneren in vervolgopleiding of eerste beroepsuitoefening.

‘onvrede moet leiden tot aanpassing van het onderwijs’

Voor alle scholen en instellingen zou moeten gelden dat zij meer dan tot nu toe het geval is, marktgericht gaan werken, ook met betrekking tot het onderwijs in schriftelijke taalvaardigheid. Hierbij is sprake van twee soorten markten. De ene markt wordt gevormd door de leerlingen of studenten. Het geboden onderwijs is het produkt. De andere markt wordt gevormd door de afnemers, het bedrijfsleven, de overheid, de kwartaire sector, vervolgopleidingen of andere delen van de samenleving. De met kennis, vaardigheden en attitudes toegeruste leerling/student is het produkt. In beide benaderingen dient het onderwijs marktgericht te zijn: enerzijds door een gedifferentieerd aanbod dat rekening houdt met verschillen tussen leerlingen/studenten in aard, aanleg, belangstelling en capaciteiten; anderzijds door leerlingen/studenten zodanig toe te rusten dat zij op de arbeidsmarkt een plaats kunnen vinden en daar adequaat kunnen functioneren.

Voortdurend zouden scholen en docenten moeten onderzoeken hoe tevreden leerlingen en studenten enige tijd nadat zij de school of instelling verlaten hebben, terugkijken op het genoten onderwijs. Evenzo zou men moeten onderzoeken hoe het afnemende veld denkt over de taalvaardigheid van de oud-leerlingen of -studenten. Geconstateerde onvrede zou onmiddellijk moeten leiden tot aanpassing van het onderwijsprodukt, soms ook van het onderwijsproduktieproces.

Het klinkt paradoxaal: in een tijd waarin de middelen voor onderwijs (ook voor onderwijs in schriftelijke taalvaardigheid) afnemen, worden steeds hogere eisen gesteld aan de kwaliteit van het onderwijsprodukt. Toch mogen wij aan het onderwijs vragen hieraan mee te werken. Zoals het bedrijfsleven door een verscherpte concurrentie genoodzaakt is betere kwaliteit tegen lagere prijzen te leveren, zo zullen ook scholen steeds meer genoodzaakt zijn binnen schaars beschikbare middelen een betere kwaliteit en een hoger rendement te realiseren.