Onze Taal. Jaargang 57

[p. 172]

De Croma-verandering
Joop van der Horst - Leiden

Taalveranderingen in het verleden zijn gemakkelijker aan te wijzen dan in onze eigen tijd. Je weet niet of iets doorzet, en er is zo verwarrend veel te zien dat de grote lijnen je ontgaan. Daardoor is het riskant om met een eigentijdse taalverandering aan te komen, zeker als die verder nog door niemand gesignaleerd is, voor zover mij bekend. Men kan zich licht vergissen. Ik waag het erop.

Nieuw in het Nederlands is dat zinnen mogelijk zijn als

-	Mocht daar niemand te bereiken zijn, wordt de plaatselijke politie ingeschakeld.

Hier is dan blijkbaar niet meer verplicht.

Op het eerste gezicht ziet deze zin er uit als een vergissing. Zelf vind ik dan hier onmisbaar. Mijn eigen oordeel wordt geheel ondersteund door de ANS, de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Daar lezen we op bladzijde 659 eerst iets over zinnen als

-	Als je je ziek voelt, dan moet je thuis blijven.
-	Als je je ziek voelt, moet je thuis blijven.

Hier ‘kan die rompzin beginnen met het bijwoord dan, maar dit is niet verplicht. Dergelijke vooropgeplaatste bijzinnen zijn in het algemeen te vervangen door zinnen zonder voegwoord met voor-pv en inversie’:

-	Voel je je ziek, dan moet je thuis blijven

‘bij die vervanging is dan aan het begin van de rompzin wel verplicht.’ Vervolgens geeft de ANS een voorbeeld van wat dus niet kan:

-	Voel je je ziek, moet je thuis blijven (uitgesloten).

Het oordeel van de ANS sluit geheel aan bij mijn eigen taalgevoel: na bijzinnen met als is dan mogelijk maar na bijzinnen met het werkwoord voorop is dan verplicht. Hetzelfde zegt de ANS met andere woorden op bladzijde 939.

Meer voorbeelden

De zin waarmee ik begon, trof ik aan in het Leids Dagblad. Is het misschien een vergissing? Als zoiets eenmaal je aandacht getrokken heeft, valt het vaker op. In een gestencild buurtkrantje las ik Mocht u in die periode met vragen zitten, raden wij u aan kontakt op te nemen met (...). In NRC Handelsblad van 24 juni 1987: Wilt u een artikel of oude krant (...) opvragen, gaat u als volgt te werk: (...). In een manuscript van een gepromoveerd classicus: Wil de weigering echt begrepen worden, zal de man duidelijker moeten zijn. Martin van Amerongen schreef in zijn column in NRC Handelsblad van 26 september 1987: Leefden zij niet in de zeventiende eeuw, doch in de twintigste eeuw, waren zij duurbetaalde art directors geweest.

Niet precies eender maar er wel op lijkend zijn zinnen als Maar ook al verwijzen de woorden steeds naar hetzelfde verschijnsel, wil dat nog niet zeggen dat ze verwisselbaar zijn. Nog zo een: Zelfs al erken ik dat, betekent dit nog niet dat mijn stelling wegvalt.

Ik geloof niet dat deze zinnen allemaal op rekening van het toeval geschreven kunnen worden. Met andere woorden, dat ze simpel een vergissing zijn. Maar mijn kroongetuige is de Croma-reclamecampagne van vorig jaar.

Croma is een niet onbekend bak- en braadmiddel. Niet onbekend onder andere door peperdure reclame via de STER op televisie en via veelkleurige advertenties in damesbladen. Men maakte daarbij gebruik van de volgende zin:

-	Hou je van vlees, braad je in Croma.

Deze zin heeft in de context van de reclame maar één interpretatie: ‘als je van vlees houdt, dan braad je dat in Croma’. Los van de context is er ook een andere interpretatie mogelijk, namelijk ‘... dan moet je je in Croma braden’, maar die is zeer zeker niet bedoeld. Als we dus die interpretatie mogen uitschakelen, dan is de Cromazin een treffend voorbeeld van het nieuwe soort zin dat ik hier wil signaleren. Treffend omdat nu niet meer aan een vergissing gedacht kan worden. In een reclamecampagne die maandenlang op de televisie te zien was en tientallen weken de damesbladen sierde, die tonnen gekost heeft en ongetwijfeld door tientallen personen vooraf bekeken en besproken is, in zo'n geval mogen we de eenvoudige vergissing uitsluiten. Voor deze reclamemensen was het een goede zin. Of ze moeten gedacht hebben dat gewone mensen nu eenmaal zo spreken, maar dat versterkt slechts mijn standpunt. Een interessant detail bij de televisiereclame is overigens dat we weliswaar bovenstaande zin in beeld kregen, maar tegelijkertijd een zwoele damesstem sprak: ‘Hou je van vlees, dan braad je in Croma’.

Ondertussen heb ik nog heel wat meer voorbeelden gevonden. Vergelijkbaar met de Croma-reclame is de advertentie van Volvo (de Volkskrant 11 febr. 1988): Een nieuwe auto kopen is een gebeurtenis. Wordt 't een Volvo, is het een mijlpaal. Of van Nissan: Weet je alles van Nissan, maak je kans op twee concertkaarten (NRC Handelsblad 23 april 1988). Zoek je wat anders, kom je naar Mijnders (Leids Dagblad 21 april 1988).

[p. 173]

Een nieuwe auto kopen is een gebeurtenis. Wordt 't een Volvo, is het een mijlpaal.

Toch is het zeer zeker niet iets aparts van reclametaal. In een personeelsadvertentie stond dit jaar: Bent u de ervaren large account sales respresentative die wij zoeken? Zijn wij het bedrijf dat u zoekt. Gehoord op televisie, 17 februari 1988: Kom je niet voor jezelf op, doe je jezelf tekort. De Groene Amsterdammer van 22 juni 1988: Mochten zij later minder verdienen, hoeven zij niet af te betalen. En tot slot nog eens de constructie met (ook) al (Leids Dagblad 21 mei 1988): Ook al kunnen zij aantonen dat de artsen hen gezond verklaren, krijgen zij te horen op basis van de medische keuring te zijn afgewezen.

Niet onverwacht

Als het woord dan inderdaad niet meer verplicht is na voorwaardelijke bijzinnen die beginnen met het werkwoord, als dit inderdaad een verandering is van het Nederlands, dan lag deze in feite nogal voor de hand. We hadden het kunnen verwachten. Voorwaardelijke bijzinnen met het werkwoord vooraan zijn (of waren) namelijk een uitzondering. Na ‘gewone’ bijzinnen met als, zeker wanneer ze lang zijn, kan dan ingevoegd worden, maar noodzakelijk is het niet. Na voorwaardelijke bijzinnen met het werkwoord vooraan daarentegen is (of was) dan verplicht. De verandering die nu aan de orde is, houdt in dat er een uitzondering verdwijnt. Dat is een veel voorkomend soort taalverandering.

Wat wij nu beleven, ligt ook geheel in het verlengde van een aantal vroegere veranderingen in het Nederlands. In het Middelnederlands van de 13e eeuw was een normale volgorde:

-	Alsie te Bethlehem quamen in die stat, si waren beyde moede ende mat.

De hedendaagse volgorde met omkering van werkwoord en onderwerp (waren ze) kwam toen nog nauwelijks voor. Wel kwam er na een bijzin met als dikwijls een tussengevoegd woordje:

-	Als acht daghen waren leden, so wert Jhesus besneden

(d.w.z.: ‘toen er acht dagen voorbij waren’).

Later verdween de volgorde zonder de omkering en ontstond de modernere volgorde van Als de klok slaat, blijven je ogen staan. Met andere woorden, toen pas werd ook het ingevoegde woordje (so of dan) facultatief. Ook na bijzinnen met als is het ingevoegde woordje dus niet altijd weglaatbaar geweest. Wat zulke als-zinnen eeuwen geleden hebben meegemaakt, dat lijken nu de voorwaardelijke bijzinnen met het werkwoord vooraan mee te maken. Een tijdlang hebben ze zich als een uitzondering op de algemene regel gehandhaafd, maar daar komt nu een eind aan.

Hypercorrectie?

Ook al ligt het verdwijnen van dan dus geheel in de lijn der verwachtingen, voor de gewone taalgebruiker, die daar zo geen weet van heeft, kan ook een andere factor meetellen. Zoals gezegd, is dan na ‘gewone’ bijzinnen niet verplicht maar wel mogelijk. Dat is hierboven getoond met de voorbeelden Als je je ziek voelt, (...). Toch zijn we niet helemaal vrij om te kiezen. Weliswaar erkent de grammatica twee mogelijkheden, in de praktijk is dat niet zo. De praktijk wil dat we in schrijftaal dan liefst vermijden. In spreektaal is het gebruik ervan heel gewoon en wordt het niet afgekeurd, maar bij het schrijven doen we het liever niet. Wie dit weet, kan dus bij het schrijven dan weglaten in zinnen waar hij wel dan zou zèggen. Wie dit vaak doet, zou ook wel eens dan kunnen weglaten waar dat volgens de grammatica niet moest. Het is niet onmogelijk dat deze schrijftaalconventie ertoe bijdraagt dat men, hypercorrect, ook dan weglaat in ‘Croma-zinnen’.