Onze Taal. Jaargang 57

[p. 132]

De leek tussen puntjes en streepjes
Harry Cohen - Brussel

Wie iets over de officiële regeling van onze spelling wil weten, kijkt in de Woordenlijst van de Nederlandse taal, ons aller Groene Boekje. Rond zeventigduizend woorden - plus tal van buigingsvormen en afleidingen - staan daarin voluit afgedrukt. Blijkt een woord niet opgenomen te zijn, dan bieden de algemene spellingregels en -beginselen menigmaal uitkomst. Deze zijn te vinden in de Leidraad, die aan de eigenlijke lijst voorafgaat. Wanneer beide delen van het Groene Boekje door alle taalgebruikers trouw gevolgd worden, zullen we tot een zekere gelijkvormigheid van het geschreven woord geraken. Althans, dat is de bedoeling.

Klinkerscheiding

De Taalunie onderzoekt momenteel of de tijd niet rijp is voor een herziening van het meer dan dertig jaar oude Groene Boekje (hierna: GB). Er zijn geen plannen voor een ingrijpende spellinghervorming; men wil alleen wat klein vuil opruimen. Misschien zullen bepaalde tegenstrijdigheden worden gladgestreken en enkele leemtes worden aangevuld. Heel misschien zal ook de tegenwoordige overdaad aan spellingvarianten een beetje worden besnoeid. Deze schoonmaakbeurt is een goede gelegenheid om een rand-probleem aan de orde te stellen dat in het tegenwoordige GB niet op bevredigende wijze is geregeld: de diverse wijzen waarop klinkerscheiding in het Nederlands wordt aangeduid.

Wat verstaat men onder klinkerscheiding? In veel Nederlandse woorden komen twee klinkertekens achter elkaar voor. In het algemeen zullen deze ieder afzonderlijk worden uitgesproken (beogen, naijver). Er zijn echter ook klinkertekenparen die een eigen klankwaarde hebben (beuk, boot). Wordt een dergelijk paar in een bepaald woord niettemin letter voor letter uitgesproken (museum), dan spreekt men van klinkerscheiding. In het Nederlands wordt klinkerscheiding, behoudens enkele uitzonderingen, aangegeven door middel van een signaal; in bepaalde gevallen is dat het trema (reünie, coördinatie), in andere het koppelteken (douane-unie, piano-orgel). Het GB rekent het gebruik van deze twee tekens uitdrukkelijk tot de spelling.

Helaas geven de aanwijzingen in de Leidraad onvoldoende uitsluitsel over deze kwestie. De regeling voor het gebruik van het trema (hoofdstuk VII) is weinig nauwkeurig, vooral wat de afbakening van het toepassingsgebied betreft. Bovendien bevat zij de merkwaardige bepaling dat intellectuelen zich bij een omvangrijke categorie woorden (de zogenaamde bastaardwoorden) niet aan de tremavoorschriften behoeven te houden. Eén groep mag dus afwijken van de spelling die de rest van de bevolking wordt aanbevolen! Al met al een regeling die het gebruik van uniforme spellingbeelden wil bevorderen en dat ideaal zelf weer ondergraaft.

Wanneer koppelteken?

Nu de regeling voor het andere klin-kerscheidingssignaal, het koppelteken. Het desbetreffende hoofdstuk is voornamelijk gewijd aan allerlei andere functies van dit teken, die in dit artikel niet ter zake doen. Over klinkerscheiding als zodanig wordt eigenlijk helemaal niet gesproken; het onderwerp valt kennelijk onder het probleem der ‘misleidende of zonderlinge spellingbeelden’ (hoofdstuk VI, punt 8). Aldaar blijkt dat de individuele taalgebruiker zelf moet beslissen of een woord tot deze categorie behoort en derhalve met een koppelteken dient te worden geschreven. Deze regeling biedt dus evenmin veel houvast. Kortom, door de vaagheid en het liberale karakter van deze twee regelingen is het voor leken niet altijd duidelijk bij welke lettercombinaties er van klinkerscheiding sprake kan zijn, noch of dit in een gegeven geval met een trema of met een koppelteken (lilaüchtig of lila-achtig?) of helemaal niet behoort te worden aangeduid.

Of deskundigen met deze voorschriften wèl uit de voeten kunnen, zal hier in het midden worden gelaten, maar het verschil in schrijfwijze tussen twee woorden als zijdeïndustrie en luxe-industrie geeft te denken. (Verderop nog andere voorbeelden.) Hoe dit ook zij, het zou ons allemaal een hoop tijd besparen als de onderhavige regelingen bij een eventuele herziening van het GB wat doorzichtiger gemaakt konden worden. Een vereenvoudiging van het systeem zal er wel niet in zitten, maar misschien is een meer gebruikersvriendelijke presentatie niet te veel gevraagd. En dat is niet zo moeilijk te verwezenlijken. Onderstaande ‘gebruiksaanwijzing’, die in haar opbouw enigszins aan een computerprogramma doet denken, heeft uiterlijk weliswaar niet veel met de theorie van de Leidraad gemeen, maar dekt de praktijk van de Woordenlijst bijna volledig. Misschien kan zij de herzieners straks als uitgangspunt dienen.

Gebruiksaanwijzing klinkerscheidingssignalen

Stap 1. Klinkerscheiding kan zich voordoen bij de volgende klinkertekenparen: aa, ae, ai, au, ee, ei, eu, ie, ii, oe, oi, oo, ou, ui, uu.

Stap 2. In de volgende gevallen wordt klinkerscheiding niet door een signaal aangegeven:

-	ei in de Latijnse uitgang -ei (nuclei)
-	eu in de Latijnse uitgang -eus (de befaamde extraneus)
-	eu in de uitgang -eum (linoleum)
-	ie in de Franse uitgang -ien (elektricien)
-	ie gevolgd door een e of een u (materieel, serieus)
-	ie indien de e toonloos en de voorafgaande letter een klinkerteken is (keien tegenover skiën)
-	ii in de uitgangen -iig en -iing (buiig, draaiing) en in de Latijnse meervoudsuitgang -ii (nuntii).

Stap 3. In alle overige gevallen wordt klinkerscheiding wèl aangegeven, tussen de leden van een samenstelling met een koppelteken, op alle andere plaatsen met een trema. Voorbeelden: gala-avond, malaria-epidemie, negentiende-eeuws, thee-uur, Indo-europees, auto-ongeval, cocaïne-inspuiting, lilaüchtig, beëdigen, geïaad (jawel, van het werkwoord iaën), geüniformeerd, materiële, poëzie, egoïst, zoöloog, smeuïg, vacuüm).

Stap 4. Dat ziet er heerlijk eenvoudig uit, maar jammer genoeg zijn er uitzonderingen. Er komt geen koppelteken

[p. 133]

achter het eerste lid van een samenstelling wanneer dit een der woorden na, mee, mede, toe, zee, twee of drie is, noch voor het laatste lid wanneer dit het woord ei is. In al deze gevallen dient een trema te worden gebruikt. Voorbeelden: naüpen, meeëter, medeïn-gezetene, toeëigenen, zeeëgel, tweeëntwintig, drieëenheid, eendeëi (of een van de andere dertig eierwoorden die de Woordenlijst serveert).

Einde gebruiksaanwijzing. Wie het geen fraai geheel vindt, dient te bedenken dat dit geen voorstel voor een nieuw systeem is, maar een poging tot operationele beschrijving van de praktijk van het GB. (Inhoudelijke kritiek op het GB-systeem blijft in dit artikel achterwege.) Vooral de in Stap 4 genoemde uitzonderingen vormen een vreemd mengelmoes. Misschien zit er een algemeen beginsel achter, maar vermoedens daarover zijn moeilijk aan het materiaal van de Woordenlijst te toetsen. Alleen de auteurs van het GB kunnen dit geheim ontsluieren.

Afwijkingen ook fouten?

De deugdelijkheid van deze gebruiksaanwijzing wordt natuurlijk bepaald door de mate waarin het gebruik der beide klinkerscheidingssignalen in de Woordenlijst ermee kan worden verklaard. Bij de volgende woorden lukt dat niet (aanvullingen van lezers zijn welkom):

WOORDENLIJST	GEBRUIKSAANWIJZING
1. warmteëenheid	warmte-eenheid
2. warmteëquivalent	warmte-equivalent
3. zijdeïndustrie	zijde-industrie
4. televisieuitzending	televisie-uitzending
5. geuit	geuit
6. kopiist(e)	kopiïst(e)
7. zoëven	zo-even
8. radiouitzending	radio-uitzending

Acht onregelmatigheden, plus enkele twijfelgevallen, samen minder dan 2% van de in het GB voorkomende woorden met klinkerscheiding. Dat is niet veel, en bovendien wordt dit percentage lager naarmate er meer van bovenstaande afwijkingen aan fouten kunnen worden toegeschreven. Welnu, het is heel aannemelijk dat hier - althans in een deel van de gevallen - vergissingen in het spel zijn. Men vergelijke bijvoorbeeld 1 en 2 met akte-examen of een van de andere -e |e-samenstellingen in de Woordenlijst. Evenzo 3 met luxe-industrie, 4 met studie-uur, 5 met geürmd. Veelzeggend is ook dat de grote Van Dale, die de schrijfwijze van het GB in het algemeen trouw volgt, in de helft van bovenstaande acht gevallen een eigen weg gaat. Het is dus heel goed mogelijk dat we hier met een paar inconsequenties in het GB te maken hebben, zoals die ook op andere gebieden in de loop der jaren wel ontdekt zijn. Maar alweer, alleen de auteurs kunnen ons met zekerheid vertellen wat hier aan de hand is.

Tot slot nog een overweging die misschien aan het begin van dit artikel had moeten staan. Er is in het bovenstaande stijlzwijgend van uitgegaan dat een uniform woordbeeld een nastrevenswaardige zaak is, niet alleen wat de letters, maar ook wat de klinkerscheidingssignalen betreft. Dat spreekt niet voor iedereen vanzelf. Menigeen vindt de beregeling van dergelijke minikwesties overdreven. Anderen willen wel eenheid, maar niet volgens het GB-model. Zo zijn er

Nawoord

De Woordenlijst van de Nederlandse taal is destijds samengesteld door de Spellingcommissie. Van de twaalf leden van dit college heb ik er drie kunnen opsporen: dr. C. Kruyskamp, prof. dr. J.L. Pauwels en prof. dr. W. Couvreur. Alle drie waren bereid een ontwerp voor bovenstaand artikel van commentaar te voorzien. Voor deze hulp zeg ik hun van harte dank.

Dr. Kruyskamp is het met de grote lijnen van het betoog wel eens, maar vreest dat de voorgestelde ‘gebruiksaanwijzing’ nog steeds te ingewikkeld is voor algemeen gebruik. Hij vraagt zich dan ook af of de hele zaak niet beter aan het ‘taalgevoel van het ogenblik’ van de leek kan worden overgelaten.

Prof. Pauwels onthult iets van de sfeer waarin het GB is ontstaan. Zijn anekdotes laten de indruk achter dat menige regeling niet gezien moet worden als de uitkomst van koel overleg, maar als het best bereikbare compromis tussen de wensen van de behoudende en de vooruitstrevende leden van de commissie.

Bij de behandeling van het trema en het koppelteken schijnt men zich vooral met de goede leesbaarheid van de individuele woordbeelden te hebben beziggehouden en niet zozeer met de opstelling van algemene regels. Wel was het de bedoeling de woordenlijst achteraf van inconsistenties te zuiveren. Gevallen als zijdeïndustrie/luxe-industrie zouden, indien zij ontdekt waren, volgens prof. Pauwels zeker zijn rechtgetrokken. Hier moet zijns inziens onzorgvuldigheid in het spel zijn. Anderzijds mag natuurlijk niet vergeten worden dat men destijds voor derge-mensen die in alle gevallen van klinkerscheiding het trema willen gebruiken. Dat leidt tot bouwsels als Aziëëxpert (zie verder Onze Taal juni 1982, blz. 75). Iedere afwijkeling zal wel goede redenen voor zijn privé-systeem of gebrek aan systeem hebben, maar wie in een omgeving heeft gewerkt waar een document vaak uit de bijdragen van verschillende auteurs wordt samengesteld, beseft de voordelen van strakke, algemeen geldende voorschriften. Subjectief getinte aanwijzingen, zoals ‘misleidende spellingbeelden’ of ‘mogelijke onjuiste uitspraak’, doen de eenheid van schrijfwijze uiteraard geen goed. Hoe dit ook zij, naarmate er meer tekstverwerkers met Nederlandse spelling checkers in gebruik komen, zal de ruimte voor alternatieve spellingen minder worden.

In een volgend artikel zal worden nagegaan hoe de voornaamste Nederlandse woordenboeken de klinkerscheiding in praktijk brengen en hoe deze kwestie in enkele andere talen geregeld is.

lijke controles niet over een computer beschikte, zelfs niet over een retrograde woordenlijst.

Ook prof. Couvreur herinnert zich hoe sterk de beraadslagingen van de Spellingcommissie door tegenstellingen tussen de conservatieve en de progressieve vleugel werden beheerst.

De wenselijkheid van trema's en koppeltekens werd in eerste aanleg inderdaad aan de hand van de individuele spellingbeelden beoordeeld. Door deze aanpak is de uiteenlopende behandeling van analoge gevallen soms onopgemerkt gebleven. Zelfs regelrechte inconsequenties zijn blijven staan (Moeder-Maagd op blz. LXV tegenover Moedermaagd op blz. 325). Overigens gingen de gehanteerde leesbaarheidseisen naar de smaak van prof. Couvreur veel te ver; de trema's in smeuïg, egoïst en vacuüm en het koppelteken in studie-uur zijn voor hem voorbeelden van ‘woekeringen’.

Gelukkig kon prof. Couvreur bevestigen dat achter de hierboven in Stap 4 bedoelde ‘uitzonderingen’ inderdaad een algemeen beginsel schuilgaat. Het was destijds de bedoeling het koppelteken alleen te gebruiken in samenstellingen die uit (zelfstandige en/of bijvoeglijke) naamwoorden bestaan. Achter ‘voorvoegselachtige’ woordjes als na, mee en toe werd klinkerscheiding door middel van een trema aangegeven. De trema's achter zee-en voor -ei, die ook in dit systeem onverklaard blijven, danken hun bestaan aan het streven van de commissie om niet van oude, vertrouwde spellingbeelden af te wijken. Iets dergelijks geldt ook voor samenstellingen die beginnen met twee- of drie.