Onze Taal. Jaargang 57

[p. 112]

De uitspraak van Engelse leenwoorden
J. Posthumus - ex-medewerker Anglistisch Instituut Rijksuniversiteit Groningen

In de rubriek ‘Vraag en antwoord’ (Onze Taal februari/maart 1988, blz. 30-31), gewijd aan ‘vreemde woorden’, werd door de redactie terloops gewezen op de onzekerheid die bij sprekers kan bestaan over de uitspraak van Engelse leenwoorden. Het is mijn bedoeling hier wat dieper op deze materie in te gaan en daarbij degenen die daar behoefte aan hebben enige richtlijnen te verschaffen. Een deel van het probleem ligt natuurlijk in de relatie tussen spelling en klank. Over spelling en eventuele spellingaanpassing van vreemde woorden wil ik het hier echter niet hebben. Laten we ervan uitgaan dat de Engelse uitspraak die achter de spellingvorm verscholen ligt, bekend is. Wat dan overblijft, is de kwestie of er in de uitspraak van leenwoorden klanken horen te worden voortgebracht die geen deel uitmaken van het Nederlandse klankstelsel.

Leenwoorden uitspreken zoals in de taal van herkomst?

Wie de uitspraak van een vreemde taal wil leren, moet zich nieuwe articulatiegewoonten eigen maken. Sommigen lukt dit voortreffelijk, anderen kunnen maar moeilijk loskomen van de vertrouwde klanken van de moedertaal. Het Nederlandse accent waarmee ze spreken, kan dan zelfs hun verstaanbaarheid in gevaar brengen.

Wat op de Engelse les ongewenst is, hoeft echter niet te worden afgekeurd bij de uitspraak van leenwoorden. De ontleende Engelse woorden functioneren nu immers in een andere omgeving, zijn deel gaan uitmaken van het Nederlands. Dit heeft ook gevolgen voor de uitspraak. Leenwoorden zoals bumper, scout en hometrainer worden dan ook normaliter met zuiver Nederlandse klanken uitgesproken. Toch moet ook de vraag gesteld worden of een dergelijke totale vernederlandsing inderdaad in alle gevallen op haar plaats is. Het staat iedereen uiteraard vrij een meer authentieke Engelse uitspraak te hanteren, maar hij moet zich er dan wel van bewust zijn dat hij een bijzonder effect kan creëren; hij benadrukt dan de buitenlandse afkomst van de gebruikte woorden. Dit kan een ongewenst effect zijn.

Laten we even stilstaan bij de uitspraak van weekend, die ter sprake kwam in het genoemde artikel. Daarin werd gesteld dat de uitspraak vaak ergens tussen het Nederlandse ‘wiekent’ en het Engels in ligt. Als iemand aan de uitspraak van dit zeer gangbare woord een Engelse draai wil geven, dan mag dat. Mij lijkt dit volstrekt overbodig, en ik zie niet in waarom de veel gehoorde uitspraak met zuiver Nederlandse klanken (wiekent) niet minstens even correct zou zijn. Ik zou inderdaad iedereen die in onzekerheid verkeert over de juiste uitspraak van een redelijk gangbaar leenwoord willen adviseren een in het Nederlandse klankstelsel passende vorm te gebruiken. Gelet op wat ook in verzorgde spraak wordt gehoord, verkeert hij daarmee in goed gezelschap.

Wat de aanpassing aan het Nederlandse klankstelsel in concreto inhoudt, moet nu nader worden toegelicht.

Het Nederlandse aanpassingsrepertoire van klanken

Voor een realistische beschrijving van de gangbare aanpassingen kunnen we niet volstaan met de centrale, volledig inheemse, klanken van het Nederlands. Als Nederlanders hebben we daarnaast nog de beschikking over een aantal klanken die sinds jaar en dag vooral in leenwoorden worden gebruikt. Tot deze marginale leden van het Nederlandse klankstelsel behoren bijvoorbeeld de g die men hoort in namen als Goethe, De Gaulle en Glasgow, de voorlaatste klinkers van punaise, controle en freule, en de lange versies van ie, oe en uu in woorden als remise, rouge en centrifuge.

Dat klanken zoals deze g doorgaans met weinig moeite worden aangeleerd, komt ongetwijfeld doordat we ze uit het Nederlands al als marginale verschijnselen kennen. Wanneer een vreemde klank helemaal geen moeilijkheden oplevert, kan dit als een aanwijzing gelden dat er in het Nederlands ergens een equivalent voor is. Dat de tweeklank van boy en boiler, evenals die van skyline, geen echt leerprobleem is, kunnen we op rekening schrijven van het bestaan van tussenwerpsels als hoi en ai. Ook deze tweeklanken kunnen we in het marginale stelsel onderbrengen.

Daarin horen echter beslist niet thuis de klanken die, naar de ervaring leert, pas met de nodige moeite door de gemiddelde Nederlander worden aangeleerd, zoals de Engelse klinker van match, de stemloze en de stemhebbende th, en de stemhebbende medeklinkers aan het woordeinde, zoals die voorkomen in Engelse woorden als end en cruise. Wie deze typisch Engelse klanken in zijn leenwoorden gebruikt, spreekt in zekere zin Engels en geen Nederlands. De normale en dan ook vaak gehoorde aanpassing van dit laatste woord vereist een s aan het woordeinde, desgewenst voorafgegaan door de lange oe van rouge. Daar ook in de authentiek Engelse uitspraak stemhebbende eindmedeklinkers grotendeels hun stem verliezen terwijl de voorafgaande klinker lang wordt aangehouden, krijgen we met deze Nederlandse aanpassing nog een heel aardig Engels effect. (Met een korte oe als in het Nederlandse kroes zijn we een heel eind verder van het Engels verwijderd.) De th-klanken komen zelden in onze leenwoorden voor. De stemhebbende vinden we meestal in uitdrukkingen met het lidwoord the, zoals to the point. De uitspraak de is dan normaal en acceptabel. De stemloze th wordt doorgaans vervangen door t. Wie in de verfwinkel een flesje thinner haalt, moet daar om tinner vragen, anders maakt hij zich behoorlijk belachelijk. Ten slotte, wie in het Nederlands verschil maakt tussen de klinkers van set en match spreekt onnatuurlijk; deze klinkers worden beide vervangen door de Nederlandse e van zet.

Automatische aanpassing en keuzemogelijkheden

Voor het overgrote deel verlopen de aanpassingen langs vaste en volstrekt voorspelbare wegen. Boven zijn ter-

[p. 113]

loops al enkele voorbeelden gegeven. Wie zich op dit gebied zo volledig mogelijk wil oriënteren, moet ik verwijzen naar het daarover handelende gedeelte van mijn (in het Engels geschreven) studie A Description of a Corpus of Anglicisms (Anglistisch Instituut, Universiteit van Groningen). Over wat min of meer vanzelfsprekend gebeurt, wil ik hier niet verder uitweiden; liever besteed ik nog wat aandacht aan een aantal twijfelpunten. Marginale klanken kunnen worden gehandhaafd of verder aan het Nederlands aangepast worden. Daarmee hangt vaak de keuze samen tussen een meer zorgvuldige en een lossere spreekstijl. De volgende aanpassingsgebieden zijn hier van belang.

a) De g die typisch voorkomt in leenwoorden, kan in een verdere aanpassing worden vervangen door de normale Nederlandse schuringsklank als in gaan. Bij de beginklank van garage is deze vernederlandsing vrijwel algemeen geworden. Blijkens een door mij verricht onderzoekje scoorde de Nederlandse g ook bijzonder hoog bij garderobe en yoga, zeer laag daarentegen bij guerrilla. Ook bij de doorgaans nog wat jongere Engelse leenwoorden bleek de Nederlandse g hier en daar al flink in opmars. Dit betrof vooral grill en grip (‘ergens grip op hebben’), en was ook in iets mindere mate het geval bij golf (de sport). Bij andere woorden, zoals bijvoorbeeld gangster, bleek de buitenlandse g nog zeer algemeen in gebruik te zijn. Een ieder moet maar voor zichzelf uitmaken of hij de ‘conservatieve’ vreemde klank wil blijven gebruiken, of dat hij zijn steentje wil bijdragen aan de voortschrijdende vernederlandsing.

b) De klank sj komt aan het woordeinde alleen bij vreemde woorden voor. In de losse spreekstijl wordt hij wel eens vervangen door s. In zorgvuldig gebruik wordt een dergelijke aanpassing liever vermeden: doesj klinkt ‘netter’ dan does (douche), hetzelfde geldt voor finnisj ten opzichte van fienis (finish).

c) Bij tsj speelt een zelfde ontwikkeling. Mets (match) en kiets (kitsch) horen thuis in de meer gemeenzame spreekstijl. Dat kan men ook zeggen van bridge (het kaartspel) wanneer dit wordt uitgesproken als brits in plaats van britsj. Ook aan het woordbegin kan vereenvoudiging van de tsj-cluster optreden. Hoewel de Nederlander als het moet de combinatie tsj kan laten horen in buitenlandse woorden als Tsjech en cello, komen in deze positie ook veel sj-klanken voor. Bij sommige Engelse leenwoorden is die uitspraak zelfs de gevestigde norm geworden. Men denke aan cheque (hier speelt ook Franse invloed mee) en choke (in de auto). In andere gevallen kan men twijfelen. Hoe wijder een woord onder alle bevolkingslagen verspreid is, hoe meer de enkele sj in zwang is: wie het heeft over een zakje tsjips zal door velen pedant worden gevonden. Deze uitzonderingen daargelaten, moet toch tsj (of eventueel, met slechts gradueel verschil, tj) als de zorgvuldige uitspraak worden aangemerkt.

d) Voor dzj geldt ruwweg hetzelfde als voor tsj. Een enkele maal treedt in de gevestigde uitspraak de j van de spelling op, zoals in joker, jumbo en jumper. Jam wordt normaliter uitgesproken als sjem.

e) Bij ie en oe gaat het erom of de korte Nederlandse of de lange leenversie wordt gebruikt. Willen we team laten rijmen met kiem, en pool laten klinken als poel? (Vergelijk ook het reeds genoemde paar cruise en kroes.) Velen zullen in zorgvuldige spraak een lengteverschil willen maken. In de lopende spraak is daar echter soms weinig van terug te vinden. Keeper wordt normaliter slechts met korte ie uitgesproken.

f) Interessante aanpassingsvariaties doen zich ook voor bij woorden als corner en partner. In de meest aangepaste vorm wordt de r uitgesproken overal waar hij in de spelling voorkomt, en blijven de klinkers van de eerste lettergreep kort. Een andere mogelijkheid is het lang houden van de klinker in de eerste lettergreep (in het Nederlandse aanpassingsstramien respectievelijk de lange leenklinker van controle en de Nederlandse lange aa), al dan niet gevolgd door de r. Hoe ver men met de aanpassing wil gaan, zal te maken hebben met de mate van ingeburgerdheid van het woord en blijft daarnaast een kwestie van individuele smaak.

g) Sommige alternatieve uitspraakvormen lijken veroorzaakt te zijn door ontsporingen van het aanpassingsmechanisme. Zoals we zagen, heeft het gebruik van een lange klinker vaak een nuttige functie. Minder juist is echter het laten horen van een lange oe in woorden waar deze in het Engels kort is, zoals bijvoorbeeld in namen als Goodman en Wood. Een echte favoriet onder de Nederlandse leenklinkers is de lange èè van punaise. Deze wordt vaak te onpas gebruikt in transfer, dat dan klinkt als transfair in plaats van het normaal aangepaste transfeur. Wie zijn leenwoorden zorgvuldig wil uitspreken, kan ook nog pseudo-Engelse uitspraken vermijden als swieter voor swetter (sweater) en keekie voor kaakie (khaki). Deze berusten op een verkeerde klankinterpretatie van de Engelse spelling. Ook hoeven we natuurlijk occasion niet op zijn Engels uit te spreken.

4. Conclusie

De portee van dit stukje was dat niemand bij de uitspraak van leenwoorden bezorgd hoort te zijn over de authenticiteit van zijn buitenlands accent. Laat een ieder zich bij ook maar enigszins gangbare leenwoorden gerust houden bij de Nederlandse klanken waarover hij de beschikking heeft. Als daarbij ook de marginale klanken betrokken worden die speciaal in leenwoorden worden gebruikt, maar die toch ook binnen het Nederlandse klankstelsel een zekere gevestigde positie hebben, wordt de buitenlandse uitspraak doorgaans voldoende benaderd.