Onze Taal. Jaargang 57

[p. 96]

Van woord tot woord
Terugkomst
Marlies Philippa

Zo af en toe wil ik wel eens terugkomen op wat ik eerder geschreven heb. Ik bedoel dan ‘terugkomen op’ in de zin van ‘nog eens praten over’, maar soms ook in de betekenis ‘terugkomen van’.

Ik heb drie onderwerpen waarop ik terug wil komen. Dat doe ik in omgekeerd chronologische volgorde; wat het laatst geschreven is, zit me het hoogst.

De barbier bij de slager

Allereerst ga ik terug naar het novembernummer van het vorige jaar. Over ziektes had ik het toen. En over de mensen die ons beter maken. Ik citeer: ‘De heelmeesters hebben tegenwoordig een wat hogere status dan een tijd geleden; de barbiers en de geneesheren hebben altijd al veel meer in aanzien gestaan dan de verstrekkers van een kwak zalf.’ Dit had moeten zijn: ‘De heelmeesters hebben tegenwoordig een wat hogere status dan een tijd geleden de barbiers, en de geneesheren hebben altijd al veel meer in aanzien gestaan dan de verstrekkers van een kwak zalf.’ Wat een leesteken al niet kan doen! In het proces van tekstverwerking is er wat misgegaan met de interpunctie en daardoor met de barbiers. Ten eerste schijnen het nog hedendaagse ambachtslieden te zijn: er staat ‘altijd al’ en dat impliceert ‘ook nu nog’. Ten tweede zijn ze enorm opgewaardeerd: van eenvoudige handwerkslieden zijn ze in de klasse van de geneesheren terechtgekomen.

Het ging mij om de scheiding van de artsen in twee categorieën: de geneesheren en de heelmeesters. De geneesheren zijn degenen die goede raad, pillen, poeders, drankjes en zalven verstrekken, de heelmeesters zijn degenen die snijden. Geneesheren zijn wat meer geestelijk bezig; zij moeten veel kennis, ervaring en intuïtie bezitten om juiste diagnoses te stellen en zo de goede medicijnen te kunnen toedienen. Heelmeesters zijn ambachtelijker; een vaste hand en gevoelige vingers zijn van belang.

De geneesheren hadden een bijna gewijd aanzien, maar ze zitten wel in dezelfde categorie als de kwakzalvers, de ‘verstrekkers van een kwak zalf’. De heelmeesters behoren tot de categorie van de kappers en de slagers en vroeger hadden ze ook dezelfde status; ze werden als degelijk en ambachtelijk beschouwd maar niet meer dan dat. Vaak werd het chirurgijnswerk in een stad of dorp door de barbier gedaan. Barbier komt van barbe ‘baard’ en hij was dus eigenlijk de baardenscheerder, maar hij knipte en verwijderde zo nodig ook andere haren. En niet alleen haren; kiezen en tanden ook. Hij was de snijder. Wanneer dat voor de godsdienst noodzakelijk was, voerde hij besnijdenissen uit en verder amputeerde hij ledematen en sneed hij wonden uit.

In feite was dat snijwerk het werk van de chirurgijn, een ambachtsman die er niet in ieder dorp was. Het woord chirurgijn is van Griekse afkomst. Chirurgia betekende ‘handwerk, handenarbeid’. Het algemene aanzien van de chirurg is pas gestegen toen de chirurgijn de laatste letters van zijn naam geamputeerd had!

Bená gelijk

Het tweede onderwerp heeft betrekking op het januari-nummer van 1986. Ik heb toen uiteengezet hoe de uitspraak van bijzonder zich via bezonder tot biezonder heeft kunnen ontwikkelen. Een parallel had ik gevonden in het blad Humo van november 1985. Daarin werd het slechte Nederlands van de BRT in schooluitzendingen gehekeld, zoals de ‘idioot-precieuze’ uitspraak van het woord bijvoorbeeld als bievoorbeeld.

Zo'n ontwikkeling van -ij- via -e- tot -ie- kan zich alleen voordoen in een onbeklemtoonde lettergreep. Ik meende de schrijver van het Humoartikel dan ook op een fout te kunnen betrappen, toen hij met de mogelijkheid rekening hield dat binnen een jaar of tien ‘een zonderling op het idee zal zijn gekomen om voortaan maar liever bina in plaats van bijna te zeggen en dat deze nieuwe preciositeit op haar beurt in brede kring navolging vindt...’ Ik schreef dat deze voorspelling niet klopt met de klemtoonvoorwaarde.

Ik had gelijk, maar hij had ook gelijk. In het zuidelijke Nederlands wordt de klemtoon vaak anders gelegd. Bij ons is de door hem voorspelde ontwikkeling van bijna onmogelijk, want we zeggen bí jna met de klemtoon op de eerste lettergreep. Maar in België, waar ze bená zeggen, zou zijn voorspelling best kunnen uitkomen. Waarom moest ik dit zelf bedenken en heb ik geen enkele reactie gekregen op mijn onterechte beschuldiging?

De Italiaanse parel

Tot slot wil ik een aanvulling geven op mijn artikel over de parel in het septembernummer van 1985. Onze voorouders hebben het woord parel in de negende eeuw ontleend aan het Volkslatijn. Parel komt van perla. Om achter de herkomst van perla te komen raadpleegde ik (in 1985) een Nederlands, een Frans en een Duits etymologisch woordenboek. Alle drie hadden ze dezelfde verklaring en die heb ik dan ook voor u opgeschreven. Nu blijkt dat de Engelse en Italiaanse etymologische woordenboeken een andere verklaring hebben, die veel waarschijnlijker is en die ik u dan ook niet wil onthouden.

Beide verklaringen gaan uit van het Latijnse woord perna, dat ‘ham’ of ‘dijbeen’ betekende. Een schapedijbeen is qua vorm met een dubbelschelpig schaaldier te vergelijken. Zo kon perna ook de benaming worden van een soort mossel. En in sommige huidige Italiaanse dialecten is perna het woord voor ‘parel’. Het Italiaanse pernocchia is ‘pareloester’.

Volgens de eerder door mij gegeven verklaring is perla - met een l - een kruising van perna ‘mossel, schelp’ en sphaerula ‘bolletje’. De kruising van deze beide Latijnse woorden zou perla hebben opgeleverd: ‘schelpenbolletje, parel’. Niet onmogelijk.

De andere verklaring ziet in perla een verkorte vorm van pernula. Pernula is het verkleinwoord van perna. Zo zou perla ‘jong schelpje’ of ‘het kleintje van de schelp’ betekenen. Deze verklaring vind ik eigenlijk aannemelijker. Het is beter om niet van twee woorden uit te gaan.

Verder terug ga ik niet. Deze keer ben ik teruggekomen op, maar de volgende maand kom ik gewoon terug.