Onze Taal. Jaargang 57

[p. 94]

Maak het kort
Prof. dr. P.C. Paardekooper - emeritus-hoogleraar Nederlandse Taalkunde

Die woorden van Oldenbarnevelt tegen z'n beul gelden zeker niet voor de kwebbelende buurvrouwen die praten om het contact met andere mensen; de inhoud van het gesprek is dan meestal helemaal bijkomstig. Je kunt gerust drie keer hetzelfde vertellen; zuinigheid met taal zou tot een fatale stilte leiden. Het motto ‘maak het kort’ is daarentegen heel belangrijk voor gesprekken met mensen voor wie tijd geld is: de lokettist, de advocaat en de dokter zijn erg gebaat bij kortheid die de duidelijkheid niet schaadt. Ook voor letterkundige en ambtelijke teksten is bondigheid zonder verlies van duidelijkheid een grote deugd. Schrijven is schrappen!

Afkortingen

De radicaalste vorm van kortheid is steno, maar dat vereist een speciale schrijf- en leestechniek. De radicaalste op een na is waarschijnlijk een reeks afkortingen. Maar ook dat systeem heeft z'n natuurlijke grenzen: als je te veel woorden afkort, doe je een te groot beroep op het geheugen. Beperk je dus tot een aantal veel voorkomende woordgroepen. Een TV-criticus en zijn lezers worden stapelgek als ze Nederlandse Christelijke Radio-Vereniging of Vereniging Arbeiders Radio-Amateurs niet telkens op de gebruikelijke manier af mogen korten. Het gebruik van cijfers lijkt op afkorten, als je het vergelijkt met het weergeven van de klanken. Vooral bij grotere getallen krijg ik de kriebels als ik zevenhonderd achtenzeventig lees in plaats van de eenvoudige en overzichtelijke betekenisnotatie 778.

Intussen zijn de afkortingen in onze ingewikkelde maatschappij zo talrijk geworden dat je het niet meer kunt bijbenen; vandaar de goede gewoonte van onze kranten om toch in een aantal gevallen één keer de niet-afgekorte vorm ervan te geven of de betekenis: de Opec (de organisatie van olie-uitvoerende landen) heeft besloten... enz., en dan door te gaan met de afkorting alleen.

Lange en korte woorden

Soms kunnen we kiezen tussen lange en korte synoniemen: meestal zijn de korte dan in het voordeel. Zo heeft iemand kort geleden herenverdrag gemaakt als vervanger van gentlemen's agreement (een mond vol, en dan helaas nog een Engelse mond). Ik heb de indruk dat het korte woord het aan het winnen is. Van smeergeld (germanisme?) in plaats van steekpenningen kan ik dat nog niet zeggen, maar Japannees heeft het definitief verloren van Japanner dat - als ik het goed heb - na 1945 opgekomen is. Het nog kortere Jap (uit het Engels) heeft misschien een te ongunstige bijklank om Japanner te overvleugelen.

Merkwaardig is dat het langere hoorzitting (tegenover hearing) het bij de anglomane Nederlanders gewonnen schijnt te hebben. De strijd tussen het kortere het voortouw nemen en het initiatief nemen lijkt me nog onbeslist.

Nieuwe woorden

De dynamiek van een taalgemeenschap blijkt onder andere uit de vorming van telkens nieuwe woorden; ministeries spelen daarbij een uiterst belangrijke rol: denk aan de voordeurdelers, de ombudsmannen, enz.

Maar ook grote firma's kunnen met korte Nederlandse woorden het taalgebruik gunstig beïnvloeden: zo is aardappelschilmesje voor een woord met een grote gebruiksfrequentie onmogelijk lang: maak er schilmesje van, dat is aanzienlijk handiger.

Ook in de aardrijkskundeles valt nog wel wat te verkorten. De Middellandse Zee is in te korten tot Midzee, maar ik betwijfel of dat een haalbare kaart is, zelfs als alle aardrijkskundigen meedoen. Veel mensen leren het woord tegenwoordig thuis en niet meer op school. Dat was ook de reden waarom Bordewijks voorstel geen schijn van kans had: hij wou Amsterdam en Rotterdam vervangen door Adam en Erdam (R'dam). Nog afgezien van de homonymie met onze stamvader uit de mythe, is er het bezwaar dat die namen ingeburgerd zijn. Anders is het met de onzinnige tekstwoorden 's-Gravenhage en 's-Hertogenbosch waarvoor iedereen De(n) Haag en Den Bos zegt. Waarom schaffen we die aanstellerige ingewikkeldheden niet af? (De Spoorwegen maken het nog bonter: die schrijven officiëel Den Haag maar 's-Hertogenbosch. Ra ra, hoe komt dat zo gek inconsequent?) Iets anders is de naam voor onze grootste waterplas. Op school leren we de Grote Oceaan of de Stille Zuidzee. Aangezien er geen Kleine Oceaan en geen Rumoerige Zuidzee bestaan, is Zuidzee een welkome verkorting, één lettergreep korter zelfs als de Engelse term Pacific die al een verkorting is. Ook het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut en zelfs het KNMI zijn aan een verkorting toe: Weerdienst is het aangewezen woord, nog altijd één lettergreep korter als Meteo dat al een buitenlandse verkorting is.

Minder d's

In het ABN hebben we nog altijd te veel d's. In plaats van blij te zijn dat we la, blij, slee, hei en wei zeggen en schrijven, willen veel mensen die overbodige lettergrepen met alle geweld blijven schrijven. Kromtaal of dikdoenerij? Angst om het verkeerd te doen? Wie Onze Taal leest, hoeft daar niet meer aan te lijden. (Consequent is dan

[p. 95]

ook laatje, sleetje, enz. en niet laadje, sleedje, enz.)

Bij mede/mee ligt de zaak natuurlijk ingewikkelder: het korte woord(deel) is daar alleen bruikbaar bij de werkwoorden meegeven, meewerken, enz., maar bij de zelfstandige naamwoorden (de zn's!) is het mededeling, medewerking, enz.

Andere gedrochten

Een slechte stilist herken je aan het gebruik van niettegenstaande het feit dat of ondanks het feit dat. Een goede schrijver gebruikt dan het eenvoudige ofschoon. Iets dergelijks krijg je bij het verwijswoord toch dat sommigen vervangen door desalniettemin of (vroeger vooral) desalniettemin en evenwel nochtans: 11 lettergrepen terwijl je het met 1 (één) kunt doen.

Emoties

Tot zover de kortheidseis voor gewone teksten. Emoties eisen breedsprakigheid. Bekend zijn de varianten van niks: geen barst, geen biet, geen bliksem, geen klap, geen pest, geen snars (wat is een snars?). Als het om geld gaat, wordt niks zelfs volkomen onnodig driewoordig: geen rooie cent.

Ook bij heftige bevestiging is het eenvoudige ja niet meer voldoende: ja zeker, nou en of, wel degelijk, heel beslist. Ook bij emotionele graadaanduiding vervangen we het nuchtere eenlettergrepige erg graag door een langer woord: ontzettend blij, fantastisch knap, ongelooflijk ijverig, ontzaglijk gelukkig, ontiegelijk vervelend (dat laatste is weer een modewoord dat aan het verdwijnen is, net als het woorddeel bere- dat een tijdje je van het was: beregoed, beregezellig, enz.).

Emoties en verstand botsen dus ook in taalgebruik. Geef ze allebei het hunne: de overbodigheid en de herhaling aan de emoties; kortheid met duidelijkheid aan het verstandelijke taalgebruik.