Onze Taal. Jaargang 57

[p. 55]

Ontuchtig of onwelvoeglijk?
Een niet helemaal geslaagd synoniemenboek
H. Heestermans

Ontuchtig betekent: er blijk van gevend dat iemand seksuele handelingen pleegt of daartoe sterke neigingen heeft. Het woord drukt afkeuring uit; het kan betrekking hebben op personen of zaken. Onzedelijk slaat alleen op zaken: ‘een onzedelijk leven’, ‘een onzedelijk boek’. Onwelvoeglijk is bijvoorbeeld een boek, iemands taal of iemands handelen. Zedeloos is een persoon, diens leven of taalgebruik, of een boek, onkuis idem, behalve het boek. Losbandig is alleen een persoon of diens leven(swijze). Zie ook: geil. (Uit: dr. Reinsma, Verklarend synoniemenwoordenboek)

Hoe nu? Is iemand die seksuele handelingen verricht of daartoe sterke neigingen heeft ontuchtig? Nee. Ontuchtig is hij (of zij) pas als hij seksuele contacten heeft met personen met wie onze maatschappij dat niet toestaat. (De clowns uit Oude Pekela speelden ontuchtige spelletjes met kinderen.) Of als hij voor zijn seksuele diensten geld ontvangt (veile geslachtsgemeenschap heette dat vroeger zo fraai). Wat is nu precies het verschil tussen ontuchtig, onwelvoeglijk en losbandig? Er is een gradatie in slechtheid: ontuchtig is het sterkst. Onwelvoeglijk is ook niet netjes, maar kan er soms nog wel mee door. Bovendien bestaat onwelvoeglijke taal niet altijd uit vieze woorden en is een boertje aan tafel ook onwelvoeglijk. Losbandig slaat niet alleen op het moreel-seksuele aspect van iemands leven, maar ook op uitspattingen van andere aard: dranklust en goklust.

Al die verschillen staan niet in het zojuist verschenen Verklarend synoniemenwoordenboek van dr. Riemer Reinsma. Dat mag hem niet helemaal kwalijk genomen worden, want niets is moeilijker dan beknopt het onderscheid tussen synoniemen aangeven. Maar Reinsma belooft het in de eerste regels van zijn Inleiding (blz. 5) wel: ‘Iedereen heeft zich ooit wel eens de prangende vraag gesteld: wat is het verschil tussen “propvol”, “eivol”, “tjokvol”, “bomvol” en “stampvol”? (...) Al enkele jaren heb ik de droom gekoesterd, een boek te maken dat op zulke onontkoombare vragen een weloverwogen maar resoluut antwoord geeft.’

Subtiele verschillen

Hoe lastig het is om die verschillen nauwkeurig aan te geven, kunt u zelf ontdekken door te proberen het onderscheid tussen slim en knap te omschrijven.

U kunt uw oplossing niet toetsen aan Reinsma's boek; het helpt u niet verder. Die omschrijving van de verschillen vormde Reinsma's eerste probleem. Hij is er niet steeds in geslaagd een oplossing te vinden.

Waarom geeft Reinsma bij ontuchtig wel alle hierboven genoemde synoniemen, maar niet bijvoorbeeld vies, vunzig, goor, smerig, schunnig en onzedig? Je zult toch eerder spreken van schunnige taal, een vieze oude man, gore praatjes, vunzige boekjes en smerige films dan van onkuise? Dat was Reinsma's tweede probleem: welke woorden vermeld ik als synoniem? Hij heeft deze moeilijkheid in zijn Inleiding ook onderkend: ‘Het (boek) kan geen antwoord geven op alle vragen betreffende alle betekenisverwante woorden. De bescheiden omvang sluit uit dat het boek ook maar in de verste verte volledig is. Wat het boek wel biedt, is een bloemlezing bestaande uit een flink aantal groepen en woorden die in betekenis dicht bij elkaar liggen.’ Reinsma maakt dus een keuze, en die keuze is altijd subjectief.

Had ik bij ontuchtig die keuze moeten maken, dan had ik ook vies, goor en schunnig opgenomen, zoals ik ook bij somber (naast het genoemde droefgeestig, melancholisch, melancholiek, triest, zwaarmoedig, neerslachtig, bedrukt, gedeprimeerd, depri, mistroostig, zwartgallig, terneergeslagen, moedeloos, naargeestig, troosteloos en desolaat) ook droef, treurig, mismoedig, bedroefd, bekommerd, weemoedig en sinister zou hebben vermeld.

Beperkt scala

Het derde probleem lag voor Reinsma in het verlengde van zijn tweede. Niet alleen: welke synoniemen geef ik?

Maar ook: welke woorden neem ik op om daar synoniemen van te geven? Dus bijvoorbeeld: waarom geef ik wel alle synoniemen voor sneltrein (intercity, nachttrein, autoslaaptrein, D-trein, expres(trein), TEE-trein; ze staan er allemaal in)? Maar bus wordt niet gegeven, terwijl ik in dertig seconden kom tot autobus, stadsbus, touringcar, skibus, nachtbus en theaterbus. Waarom wel lelijk (van mensen en zaken) maar niet vuil (vies, smerig, etc)? Waarom wel verstand, maar niet geest of ziel? Reinsma zelf ziet deze oneffenheid ook wel, want hij zegt (blz. 7): ‘Hoe onvolledig ook, dit boek wil toch in bescheiden mate dienst doen als naslagwerk.’ Hij is daarmee bescheidener dan de achterflap: ‘Het Verklarend synoniemenwoordenboek is een handzaam naslagwerk voor mensen die al dan niet beroepsmatig schrijven, in het openbaar spreken, voor scholieren en voor doorgewinterde taalfijnproevers.’

Dat is niet juist. Daarvoor ontbreekt er te veel.

Ook is Reinsma niet geslaagd in zijn eerste doelstelling: ‘Het wil aardige lectuur zijn voor lezers die ervan houden woorden te proeven, ze op de tong te nemen, voor lezers die zich graag verdiepen in overeenkomsten en verschillen tussen woorden.’ Daarvoor geeft hij te weinig exact aan wàt de verschillen tussen de woorden zijn. Waarschijnlijk is deze doelstelling ook niet geheel te rijmen met de functie van naslagwerk. In het ene geval moet er veel verteld worden over relatief weinig; in het andere weinig over veel. Reinsma zal die keuze moeten maken. Ondanks al deze bedenkingen: er staat in dit woordenboek erg veel (7.500 synoniemen!) en erg veel interessants, en ik heb er met plezier in gelezen.

Zo'n eerste uitgave is altijd een aan-zetje, en ik mag hopen dat er over tien jaar een dikke Reinsma bestaat waar geen enkele schrijvende Nederlander buiten kan.

Verklarend synoniemenwoordenboek, dr. Riemer Reinsma, Sijthoff Amsterdam 1988, 287 blzn., f 27,50.