Onze Taal. Jaargang 57

[p. 6]

Analfabeet in een technische wereld
Drs. K. Hammink - coördinator basiseducatie bij het Studiecentrum Volwasseneneducatie

Het geven van een definitie van geletterdheid is geen eenvoudige zaak. We moeten daarvoor vaststellen welk niveau van geletterdheid noodzakelijk is om bepaalde doelstellingen te bereiken. In ons land neemt het belang van schriftelijke communicatie nog steeds toe.

Wanneer je niet goed met teksten kunt omgaan, beperkt dat in ernstige mate je maatschappelijk functioneren. Dat geldt des te meer in een cultuur als de huidige, waarin zich sterke individualiseringstendensen voordoen. Allerlei relatienetwerken zoals buurt en familie, waar je altijd wel om hulp terechtkon als je iets niet lezen kon of een brief wilde schrijven, vallen langzaam aan uiteen.

Mensen raken meer op zichzelf en hun eigen vaardigheden om zich te redden, aangewezen. Dat willen ze overigens ook zelf. De circulaire van de rijksoverheid die financiering van alfabetiseringscursussen mogelijk maakte, omschrijft de doelgroep als ‘mensen die niet of nauwelijks kunnen lezen en dit voor hun maatschappelijk en persoonlijk functioneren als belemmerend ervaren’.

Wanneer ervaart men het niet kunnen lezen als belemmerend? De deelnemers aan de alfabetiseringscursussen missen die vaardigheid vooral in de volgende handelingsgebieden:

1.	school van de kinderen
2.	eigen educatie
3.	werk (of werkloosheid)
4.	vrije tijd en hobby's
5.	wonen en woonomgeving
6.	huishouden en gezin
7.	sociale en maatschappelijke voorzieningen
8.	maatschappelijke deelname (verenigingen, buurtcomités, clubs e.d.)
9.	communicatie en media
10.	consument zijn
11.	gezondheidszorg
12.	vervoer
13.	politiek en cultuur
14.	persoonlijke sfeer.

Omvang analfabetisme

Hoeveel mensen zijn er analfabeet in Nederland? Hierbij is het van belang een onderscheid te maken tussen analfabetisme bij van oorsprong Nederlandstaligen en mensen met een andere taalachtergrond.

Voor van oorsprong Nederlandstaligen worden cijfers gepubliceerd die variëren van 4% tot 7% van de volwassen bevolking. Andere auteurs melden getallen rond de 5% en 10%. Voor allochtonen zijn mij geen precieze gegevens bekend. Volgens schattingen zou tussen 10% en 20% van hen analfabeet zijn in de eigen taal. Wat de beheersing van de Nederlandse taal betreft, zullen de cijfers veel hoger liggen.

Beperken we ons even tot de van oorsprong Nederlandstaligen, dan spreken we dus over 800.000 mensen die de meest elementaire taalvaardigheden missen om alledaagse communicatieve taken die met schrift te maken hebben, niet of onvoldoende kunnen vervullen.

Dat is een fors aantal. Te meer als je weet dat, blijkens Wesdorps onderzoek, de lagere school jaarlijks zo'n 7% tot 9% functionele analfabeten aflevert. In absolute getallen gaat het dan over ongeveer 24.000 kinderen. Ongetwijfeld zal een aantal van hen in het vervolgonderwijs alsnog het tekort aan vaardigheid aanvullen, maar een flinke portie van hen zal als niet-lezer en niet-schrijver aan de samenleving worden afgeleverd.

Sociale oorzaken

De kale cijfers alleen geven nog weinig inzicht in het probleem zelf. Waardoor zijn er analfabeten in onze samenleving, terwijl er een leerplicht is? Wat betekent het voor de persoon en wat voor de samenleving?

Een gebrekkige lees- en schrijfvaardigheid kan door tal van oorzaken ontstaan. Niet naar school gaan, lijkt een voor de hand liggende. Uit onderzoek onder cursisten van lees- en schrijfcursussen in vijf Europese landen weten we echter dat 98% van hen normaal de school bezocht heeft. Er is dus kennelijk meer aan de hand.

In mijn boek Alfabetiseren, tien jaar vechten tegen ongelijkheid heb ik vier samenhangende soorten oorzaken genoemd, te weten:

a.	de sociaal-economische positie van betrokkene en zijn milieu van herkomst
b.	de sociaal-culturele positie
c.	de onderwijssituatie waarin betrokkene verkeerd heeft
d.	individuele kenmerken van de betrokkene.

In de praktijk betekent dit:

-	een geringe financiële draagkracht
-	het hechten van weinig belang aan schoolse prestaties
-	een onderwijssituatie die geen rekening houdt met cultuur en taal van kinderen uit de lage milieus
-	een aantal individuele psychische en fysieke kenmerken die de kans op schoolsucces verkleinen.

Het niet voldoende kunnen lezen en schrijven heeft een grote betekenis voor het dagelijks leven van de betrokkenen. De sleutelwoorden zijn angst en stigma.

Angst om ontdekt te worden als analfabeet. In een samenleving die zo doortrokken is van de schriftcultuur als de onze, kun je best bekennen geen auto te kunnen rijden of geen muziek te kunnen maken; niemand zal het je kwalijk nemen. Moet je bekennen dat je iets niet kunt lezen of schrijven, dan word je al snel als minderwaardig of dom gezien door de omgeving. In tien jaar alfabetiseringspraktijk is mij pas echt duidelijk geworden hoe erg mensen het vinden dom genoemd te worden. Ze zullen te allen tijde pogen dat te vermijden.

Vermijdingsgedrag

Deelnemers aan alfabetiseringscursussen kunnen over vermijdingsstrategieën boeiende verhalen vertellen. Een van de aardigste vind ik nog steeds de anekdote van de man die aanbood om voorzitter van zijn club te worden, zodat hij er zeker van was nooit de notulen te hoeven maken. Dit is een voorbeeld van gedrag dat een zeker zelfvertrouwen uitstraalt. Veel vaker echter treffen we een gedrag aan dat gebaseerd is op een heel beperkt vertrouwen in eigen kunnen. Veel deelnemers aan lees- en schrijfcursussen vinden

[p. 7]

zichzelf uitermate dom. Heel vaak ten onrechte, zoals dan in de loop van de cursus blijkt. Dit negatieve zelfbeeld resulteert dikwijls in vormen van sociale isolatie. De contacten zijn beperkt tot de eigen kring, en er wordt weinig deelgenomen aan verenigingsleven. Men poogt werk te vinden waarbij lezen en schrijven vermeden kan worden, en men vermijdt waar dat kan contacten met instanties of met de school van de kinderen. Dat legt een behoorlijke druk op mensen. De arbeidsmarkt voor niet-lezers wordt steeds kleiner, we krijgen steeds meer te maken met bureaucratische instanties en diensten, en dat je als ouder belangstelling moet hebben voor het schoolwerk van je kinderen wordt een steeds dringender norm.

Kortom, sociale veranderingen zetten mensen onder druk om te kort schietende vaardigheden aan te vullen. Daarin ligt mijns inziens ook de verklaring van de relatief grote toeloop naar lees- en schrijfcursussen de afgelopen tien jaar. In 1977 waren er maar enkele honderden cursisten, in 1985 ruim 10.000. Overigens is dat nog maar een fractie van de geschatte 800.000 mensen met een gebrekkige lees- en schrijfvaardigheid. Er is dus nog veel te doen.

Wederzijds belang

Tot slot wil ik kort ingaan op het thema van deze dag: ‘kansen en knelpunten van de Nederlandse taal in het werk’. Uit mijn schets zal duidelijk geworden zijn waar knelpunten liggen. Een beperkte beheersing van schriftelijke taalvaardigheid maakt het mensen zeer moeilijk in het moderne bedrijfsleven te functioneren. Dat is lastig, zowel voor mensen zelf als voor het bedrijf. Technologische innovatie kan er ernstig door belemmerd worden. Technische her- en omscholing van het personeelsbestand van een bedrijf kan problematisch zijn als er werknemers zijn die een te beperkte taalvaardigheid hebben om met succes aan de scholing mee te doen. Er zal dan tegelijkertijd (en soms vooraf) aan die taalvaardigheid gewerkt moeten worden. De vraag is welke rol het bedrijfsleven hierin kan spelen. Er zijn verschillende mogelijkheden.

Bedrijven kunnen, met gebruikmaking van de kennis die inmiddels in het alfabetiseringswerk is opgedaan, zelf cursussen voor hun werknemers gaan inrichten of in hun bestaande cursuspakketten meer aandacht gaan geven aan het bevorderen van de taalvaardigheid van hun werknemers. Dat laatste kan betekenen: een verandering van cursussen zodat ook de laagstgeschoolde medewerkers er profijt van kunnen hebben. Een recent voorbeeld in dit verband is het ontwikkelen van een schakelcursus voor de primaire opleidingen tot procesoperator, een samenwerkingsproject tussen de georganiseerde procesindustrie en het Studiecentrum Volwasseneneducatie.

Een andere mogelijkheid is het realiseren van educatief verlof. In het kader van educatief verlof zouden werknemers dan kunnen deelnemen aan basiseducatievoorzieningen. Recente onderzoeken naar de haalbaarheid van educatief verlof (in de IJmond en in de regio Nijmegen) toont aan dat er zowel van de kant van de werknemers als van het bedrijfsleven belangstelling voor is. Het bedrijfsleven heeft groot belang bij een goede taalvaardigheid van alle werknemers.

-	Wesdorp, H. e.a. Wat leren ze op school, Amsterdam 1985.
-	Hammink, K. en Kohlen, P. Analfabetisme in Nederland, Nijmegen 1977.
-	Hammink, K. Alfabetiseren, tien jaar vechten tegen ongelijkheid, Anthos/Sve Baarn 1987.