Onze Taal. Jaargang 57

[Nummer 1]

[p. 2]

Op de eerste twaalf bladzijden van dit nummer vindt u de bewerkte (en verkorte) lezingen van het congres ‘Taal in uitvoering kansen en knelpunten van de Nederlandse taal in het werk’ dat op 10 oktober 1987 in de Jaarbeurscongreszaal te Utrecht door het Genootschap Onze Taal werd gehouden.

Ook nog de hoeder van hun taal?
Prof. dr. Stijn Verrept - hoogleraar Zakelijke Communicatie, Universiteit Antwerpen

Genealogisch onderzoek is een zeer boeiende hobby. Het leert ons heel wat over onze afkomst en kan ons misschien behoeden voor de ontsporingen van het voorgeslacht. De meeste lezers zullen met hun onderzoek niet heel ver komen. Maar toch ver genoeg om zich te verbazen over de diepgaande veranderingen die zich in korte tijd hebben voorgedaan, in hun familie zowel als in de hele maatschappij. Honderd jaar geleden evolueerde alles veel trager. De kans was groot dat je hetzelfde beroep zou uitoefenen als je vader of moeder of misschien een oom. En waarschijnlijk zou je handenarbeid verrichten. De kans dat je in de stad, het dorp of zelfs de buurt van je ouders bleef wonen, was veel groter dan nu. En zo goed als zeker bleef je behoren tot dezelfde sociale groep.

Taal in die tijd

Op een heel beperkte groep mensen na sprak iedereen zijn streektaal.

Spràk, want er werd niet zoveel gelezen en geschreven als nu. In de geboorteakte van een van mijn voorouders ontbreekt de handtekening van de vader. Het stuk eindigt met de woorden: ‘Den Vader verklarende niet te konnen schrijven.’ En in een andere geboorteakte, aan moederskant, uit 1874 lees ik: ‘de vader heeft verklaard niet te kunnen teekenen’. Duidelijk is dat ook hij niet eens zijn naam kon schrijven. Het jaar 1874 ligt amper een goede eeuw achter ons.

Toch kwamen onze voorouders meestal goed door het leven; zij verdienden hun brood en functioneerden behoorlijk in de maatschappij. Velen dreven zelfs een beetje handel, ongehinderd door het ontbreken van enige deskundigheid op het gebied dat ons zo na aan het hart ligt: de algemene taal.

En hun nakomelingen? De zoon of kleinzoon van de schipper is hoogleraar in de biochemie geworden, de dochter of kleindochter van de landarbeider econometrist, die van de visser ergotherapeut of advocaat, die van de jager journalist. Ik noem hier de visser en de jager omdat in alle schoolboekjes bij ons staat dat de oude Belgen leefden van jacht en visvangst... De groep van de ‘blue collars’ wordt almaar kleiner, die van de ‘white collars’, al dragen zij tegenwoordig alle kleuren, groeit maar aan.

En als de kleinzoon in hetzelfde beroep is gebleven, wat is er dan in dat beroep zelf niet veranderd? De boer loopt nu tussen de machines, en hij heeft lang op school moeten zitten, veel naar uiteenzettingen moeten luisteren, veel moeten lezen en schrijven. Formulieren invullen doet iedereen dagelijks. Bijna iedereen heeft met het werk te maken dat die kleine, ‘elitaire’ groep vroeger deed. Ik bedoel lezen, schrijven, vergaderen, met behoorlijk abstracte dingen bezig zijn.

Onderdrukking of bevrijding?

Voor veel mensen is de taal tegenwoordig het dagelijkse werkinstrument geworden. Zij moeten er ingewikkelde dingen mee doen. Zij leven ook niet meer in een homogeen milieu, waar een half woord al voldoende was en een mondelinge afspraak vaak volstond. Wetenschap en techniek hebben ons in een andere maatschappij gevoerd, een wereld van motoren, computers, wetenschappelijke bijdragen, formulieren, vergaderingen, contracten, tonnen papier. De computer heeft de produktie nog makkelijker en groter gemaakt. En blijkbaar is er geen weg terug.

Wat de taalhantering betreft, is er een breuk ontstaan. Het jargon en de dure woorden zijn in opmars. Wij spreken nu van implementeren, van de asymmetrische wereldstabiliteit, van de instrumentele eigenschap van het gebruiksgemak, ja zelfs van epibreren ... dat laatste om Carmiggelt genoegen te doen.

Kan het echt allemaal niet eenvoudiger of is er kwaad opzet in het spel? Enkele studenten van de Universiteit van Amsterdam zijn in 1974 tot de conclusie gekomen dat men in de kapitalistische maatschappij de taal met opzet moeilijker maakt om de arbeider te kunnen onderdrukken. Ik citeer even:

‘De heersende verkeerstaal wordt beheerst door waarde-abstrakties, d.w.z. dat in de omgangstaal de technologiserende cognitieve komponenten de verbaliserende kommunikatieve komponenten verdringen en tendentieel liquideren... De legitimatie van dit quid pro quo vindt haar uitdrukking in de heersende taalvormen: de elaborated code is als symbolische transformatie van sociale betrekkingen de weerspiegeling van de abstraherende, formaliserende en individualiserende socialisatieprocessen der bourgeoisie’. (De Nieuwe Gazet, 3-5-74, blz. 2)

Die studenten hebben wellicht niet helemaal ongelijk maar zij hadden hun standpunt misschien op een ietwat andere manier kunnen verwoorden. En de conclusie die door sommigen in de onderwijspraktijk werd getrokken, namelijk dat het niet nodig is de standaardtaal goed te leren beheersen, heeft ondertussen heel wat slachtoffers gemaakt.

Het is toch duidelijk dat wij ernaar moeten streven om zoveel mogelijk mensen mondiger te maken. Dat houdt onder meer in dat zij goed met het taalinstrument om kunnen gaan, dat zij de taal grondig beheersen. Ik gebruik het woord taalbeheersing graag in zijn oorspronkelijke betekenis: de beheersing van de taalmidde-

[p. 3]

len, zoals woorden, constructies en intonatie. En ik ben ervan overtuigd dat de overheid en het bedrijfsleven de plicht hebben de taalbeheersing te bevorderen.

Waarom moeten zij dat doen?

In de eerste plaats om te overleven. Beheersing van de taal is immers een fundamentele voorwaarde voor goede communicatie. Om onze maatschappij in stand te houden, moeten wij met elkaar kunnen praten, spreken, elkaar begrijpen ook al behoren wij tot heel verschillende milieus, al hebben wij ons in zeer verschillende dingen gespecialiseerd.

Het belang van de taalbeheersing voor de bedrijven blijkt uit het volgende gegeven: het Amerikaanse bedrijfsleven besteedde in 1980 bijna ‘90 billion dollars’ aan zakenbrieven. Let wel: het gaat hier alleen over brieven, niet over rapporten, vergaderingen, enz.

Onvoldoende taalbeheersing leidt tot communicatiefouten en schade. Als iemand in ons taalgebied zegt dat firma X 6 miljoen frank aan een toeleveringsbedrijf heeft geleend, dan zou het best kunnen dat de man die naar hem luistert, begrijpt dat die 6 miljoen van het toeleveringsbedrijf werd geleend. En tot welk misverstand kan ‘wij moeten dit niet zelf regelen’ leiden als eigenlijk bedoeld werd ‘wij hoeven niet’? U merkt dat ik twee voorbeelden uit Vlaanderen geef: ik veeg graag mijn eigen stoep. Maar toch ook even de uwe.

Het bedrijf Kühne en Heitz is in een conflict geraakt met het Produktschap voor Vee en Vlees over 1 miljoen gulden aan teruggevorderde exportsubsidies. De heer Kühne hierover:

‘Een interpretatieverschil over punten en komma's in een bepaling die ik nu nog niet kan navertellen, over een klein stuk van het varken.’ (de Volkskrant, 19-6-87, blz. 2)

Maar het bedrijf heeft wel de subsidies moeten teruggeven. Het is een voordeel als je de punten, de komma's en de woorden juist kan gebruiken èn gebruikt.

De staat en het bedrijfsleven moeten zich ook nog om een andere reden inzetten voor de taalbeheersing: ze moeten het welzijn, het geluk van de mensen bevorderen. De overheid moet trachten bij te dragen tot goede menselijke relaties en tot de ontplooiing van ieders persoonlijkheid. Daarin spelen het zich juist en genuanceerd kunnen uitdrukken en anderen begrijpen een grote rol. Al was het maar om te kunnen krijgen waar je recht op hebt. U weet toch ook dat in dit land 30% van de mensen die recht hebben op huursubsidie, er geen gebruik van maakt? Moet ook het bedrijfsleven bijdragen tot het welzijn van de mens? Wellicht is niet iedereen ervan overtuigd dat die behoefte leeft in onze bedrijven. Toch zijn er heel wat voorbeelden te noemen van bedrijfsleiders die meer zien dan ‘het profijt van de onderneming’. Laat mij één voorbeeld uit Vlaanderen noemen: Lieven Gevaert, de stichter van een der bloeiendste bedrijven van Europa.

Het goede voorbeeld

Misschien verwacht u van mij een aantal suggesties of adviezen ter verbetering van de taalvaardigheid. Ik wil wel proberen er een paar te geven, maar ze zijn niet spectaculair.

- Ik geloof dat wij zeer veel aandacht moeten besteden aan de vorming van onze leerkrachten, vooral aan die van onze onderwijzers en leraren Nederlands. Zij moeten experts zijn, specialisten op hun gebied. Wij moeten ze voldoende belonen voor hun werk en hun status verhogen: zij hebben onze toekomst in hun handen. Het mag niet zo zijn dat de knapste koppen allemaal naar de exacte wetenschappen gaan. Voor de opleiding in die vakken wordt er altijd wel geld gevonden; op het geld voor het ‘gewone onderwijs’ en de opleiding in de letteren wordt er steeds weer beknibbeld. Niet alleen daarop overigens, maar ook op het aantal lesuren moedertaal, zowel in Nederland als in Vlaanderen.

- Het belang van de taalbeheersing zal binnen het onderwijs en bij de beleidsmensen nog duidelijker blijken als onze bedrijven zich niet beperken tot klagen over een tekort aan taalkennis. Ze kunnen bijvoorbeeld in hun personeelsadvertenties duidelijker eisen stellen op dat gebied en er bij de selectie explicieter naar verwijzen. Dan zullen ook de docenten meer kunnen eisen.

- Ik geloof verder dat er in heel wat hogere opleidingen communicatiecursussen moeten worden gegeven waarin de nadruk niet uitsluitend op strategie en zeker niet op theorie ligt, maar vooral op de uitdrukkingsvaardigheid, dus de kennis van de taal en het vermogen zich helder, eenvoudig en precies uit te drukken.

- Overheid en bedrijfsleven moeten ook een voorbeeld geven van goede taalhantering. Onze politici bijvoorbeeld kunnen dat (ik hóóp dat zij het kunnen), maar ik denk aan de Nederlandse politicus die in de EEG zei dat hij ‘zijn mind nog niet had opgemaakt’. Ik laat het bij dit ene voorbeeld: u kijkt ook wel eens naar de BRT, een omroep waarop wij overigens in een aantal opzichten trots mogen zijn, want zijn aandeel in de bevordering van het goede Nederlands is vooral de laatste jaren bijzonder groot.

Ten slotte, er is nu een Taalunie. Toegegeven, ze moet nog genezen van een aantal al dan niet politieke kinderziekten, maar ze kan enorme kansen bieden. Serieuze initiatieven zoals het werk aan de Algemene Nederlandse Spraakkunst hebben recht op ruime steun van de overheid en, waarom niet, van het bedrijfsleven. Er wordt al zoveel verwacht van de overheid en van het bedrijfsleven. Moeten ze ook nog de hoeder zijn van de taal? Ja, ze moeten dat zijn, om te overleven en om het welzijn van de mens te bevorderen. Ik hoop dat men dit voldoende inziet, dat men ons niet zal onthouden waar wij als mens en als taalgemeenschap recht op hebben.