Onze Taal. Jaargang 55

[p. 170]

Een nieuw Nederlands Rijmwoordenboek

Pieter Nieuwint - anglist, Amsterdam

Hoe bepaal je of het systeem dat de samensteller van een rijmwoordenboek heeft gekozen, goed werkt? Dat bepaal je door gewoon maar eens enkele woorden op te zoeken, zonder vooraf de handleiding te raadplegen. Rijmwoordenboeken zijn tenslotte geen dingen die een mens elke dag gebruikt, en we hebben op 4 december wel wat anders te doen dan bestuderen hoe zo'n boek in vredesnaam ook al weer in elkaar zat. Aan een geniale, revolutionaire indeling van de rijmrubrieken hebben we niets, als die zich niet in een oogopslag doorgronden laat; het gebruik van een rijmwoordenboek dient, behoudens wat speciale gevallen, zichzelf te wijzen.

Welnu, het Nederlands Rijmwoordenboek van Jaap Bakker (dezelfde Jaap Bakker die nu al geruime tijd voor Onze Taal een rubriek verzorgt over woordenboeken) voldoet aan deze eis. Toen ik de proef op de som nam en in het wilde weg naar rijmwoorden ging zitten zoeken, bleek de indeling volkomen doorzichtig en intuïtief (bijna) geheel bevredigend.

Welke is de rijmende klank?

Waarom dat woordje bijna? Dat is vanwege de al genoemde speciale gevallen, waarvoor het nu eenmaal noodzakelijk is de basisprincipes te kennen waarvan de samensteller is uitgegaan. Een van die basisprincipes is het volgende: de rijmuitgang van een woord bestaat uit de laatste ‘volle’ (niet-toonloze) klinker, plus alle medeklinkers en/of toonloze e's die daarop volgen. Dit lijkt onaanvechtbaar, maar het heeft als consequentie dat bepaalde groepen woorden in andere rubrieken terechtkomen dan waar ik ze op het eerste gezicht verwachtte. Ik heb het nu over woorden waarvan de onbeklemtoonde laatste lettergreep een andere klank bevat dan de toonloze e, zoals bijvoorbeeld haring, gratie, museum, die men respectievelijk zoeken moet onder de hoofdrubrieken -ing, -ie en um. Ook woorden als Italië (met twee onbeklemtoonde lettergrepen aan het eind) trof ik niet aan waar ik ze verwacht zou hebben, namelijk onder een rubriek als -aal, gevolgd door twee onbeklemtoonde lettergrepen, vergelijkbaar met -edenen (redenen, overledenen). Met andere woorden: voor Jaap Bakker is de rijmklank de laatste nietsjwa bevattende klank van een woord, en dus niet altijd de klank van de lettergreep die de hoofdklemtoon draagt. Weet men dit eenmaal, dan is er geen vuiltje meer aan de lucht, en vindt men moeiteloos zijn weg door de werkelijk niet kinderachtige hoeveelheid rijmwoorden: 65.000 volgens het omslag.

Uiteraard gaat niemand een naslagwerk als dit geheel doorlezen voor hij tot een oordeel komt, maar enkele uurtjes grasduinen leverde veel interessants op: de rubrieken bevatten niet slechts de gewone ‘woordenboekwoorden’, maar ook een ruime keus aan eigennamen en aardrijkskundige namen, en zelfs buitenlandse woorden die in ons land met een zekere frequentie gebruikt worden. Zo vinden we in de rubriek -ellen naast Ellen, Seychellen en Dardanellen ook Alan en gallon, en onder de vierlettergrepige woorden op -ipper vinden we bandenwipper, egotripper, Jack the Ripper en binnenschipper. Wat bij het grasduinen ook snel opvalt, is de werkelijk boven alle lof verheven typografische verzorging: de (als ik goed geteld heb) vijf verschillende lettertypes leveren een nauwelijks te overschatten bijdrage aan de overzichtelijkheid, en dus aan de hanteerbaarheid, van het geheel.

Tips voor dichters

Wat zich overigens wèl geheel laat doorlezen is de inleiding, en ik ben geneigd te zeggen dat het boek zijn prijs alleen daarom al waard is: die inleiding beslaat 65 pagina's, waarin Jaap Bakker op glasheldere wijze niet alleen allerlei soorten rijm, metrum en ritme, rijmschema's en versvormen behandelt, maar ook nuttige tips geeft voor het schrijven van gelegenheidspoëzie waar amateurdichters hun voordeel mee kunnen doen (en ik zeg nu amateurdichters, maar gezien enkele van de welgekozen voorbeelden zou ook menig ‘echt’ dichter er nog wat van kunnen opsteken).

Eigenlijk is er in die inleiding maar één ding dat ik enigszins betreur, en dat ik ook een beetje inconsequent vind, en dat zijn Jaap Bakkers criteria voor wat hij noemt ‘zuiver volrijm’ (p. 19), waarvan het vierde luidt: ‘vergelijkbaarheid van de klemtoonstructuur (wóórdenbóeken / ónderzóéken)’. Ik geef grif toe dat de twee tussen haakjes gegeven woorden op elkaar rijmen, maar waarom wordt aan zuiver volrijm niet de wat strengere eis gesteld van volledige gelijkheid van de klemtoonstructuur? En in feite stelt Jaap Bakker die eis ook impliciet door in zijn zogenaamde ‘mammoetrubrieken’ (op -a, -ies e.d.) subrubrieken aan te leggen waarin woorden gerangschikt zijn naar de klank in de twee-na-laatste lettergreep, voor zover die tenminste de hoofdklemtoon draagt. Onder -a vinden we in de subrubriek ee - ... - a bijvoorbeeld Amerika en hysterica, en hoezeer beide woorden ook rijmen op bijvoorbeeld achterna, op elkaar rijmen ze beter.

Zo rijmt jodium ook op drum, maar volmaakter op podium; zo rijmt ook handeling op ging, maar mooier op wandeling. Laat ik hier echter benadrukken dat deze fraaier rijmende paren in hun respectieve (sub)rubrieken in elkaars onmiddellijke nabijheid (vrijheid, blijheid) te vinden zijn; in de praktijk is Jaap Bakker dus mensen met een wat pietluttiger opvatting over zuiver volrijm ter wille.

Eigenlijk heb ik dus niets dan lof voor het boek zoals dat nu voor ons ligt. Jarenlang hebben we ons moeten behelpen met wat toch in feite, zeker nu we zien hoe het blijkbaar ook kan, goedwillend amateuristisch geklungel was; met Jaap Bakkers boek zijn we dan eindelijk in het bezit gekomen van een volwassen, eigentijds, compleet en uiterst gebruikersvriendelijk Nederlands Rijmwoordenboek, dat wat mij betreft Het Nederlands Rijmwoordenboek had mogen heten.

Jaap Bakker Nederlands Rijmwoordenboek, Bert Bakker, Amsterdam 1986, 408 blzn., paperback f 34,90, gebonden f 49,50.