Onze Taal. Jaargang 54

[p. 62]

Van Woord tot Woord
De randgebieden van de etymologie

Marlies Philippa

Ook J. Renkema kan wel eens in de fout gaan. J. Renkema, redacteur van dit blad, beminnelijk persoon, raak in zijn observaties, goed in zijn vak. Maar mijn vak is niet helemaal het zijne. En komt hij op mijn terrein, dan kan hij allicht een schuiver maken op glad ijs, om het maar eens dubbel uit te drukken. En dat is dus gebeurd in het februari-maart-nummer van Onze Taal.

Het gaat om de terminologie. De termen die in de randgebieden van de etymologie vigeren. De volksetymologie en de pseudo-etymologie. Voor een goed begrip is het belangrijk om deze termen precies af te bakenen en hun verhouding ten opzichte van de etymologie te bepalen.

Alleen beschrijvend

Etymologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de herkomst van woorden, met de woordgeschiedenis, met de ontwikkeling van woorden in klank, vorm en betekenis. De etymologie verandert de woorden natuurlijk niet, ze beschrijft ze alleen maar. De etymologie gebruikt alle bekende gegevens en alle ontwikkelde theorieën over woordvorming en over klank- en betekenisverandering van woorden. Etymologieën zijn te vinden in de etymologische woordenboeken. Bijvoorbeeld die van koerier. Koerier komt uit het Frans, van courrier, een woord dat zelf weer aan het Italiaans is ontleend, aan corriere. Corriere heeft te maken met het Latijnse currere ‘lopen’ en cursarius ‘snel lopend’. Een corriere was de boodschapper die in de 13e en 14e eeuw de post verzorgde tussen Florence en Siena aan de ene kant en de jaarmarkten van de Champagne aan de andere.

Pseudo-etymologie is ook een soort etymologie; het is niet-wetenschappelijke etymologie. Dat wil zeggen: de etymologie van de tijd vóór men de nu bekende taalverwantschappen ontdekt had of de etymologie die sommigen nu bedrijven zonder gebruik te maken van de bestaande kennis. De pseudo-etymologie verklaart koerier heel anders. Daar wordt het eerste deel vaak in verband gebracht met het geluid dat een duif maakt. Pas geleden nog kreeg ik de volgende reactie van W.F. Brinks uit Rotterdam: ‘Een duif die een bericht overbrengt (vroeger in het leger) kreeg - in soldatentermen - de bijnaam KOERIER. Logisch dat derhalve deze naam ook wordt gebruikt voor kranten. De uitgang -ier is gevormd naar analogie van de naam van de man die voor het voer (o.a. voor de paarden) zorgt, namelijk de voerier (later onder invloed van de verfransing in de vorige eeuw verbasterd tot fourier).’ Twee pseudoetymologieën. En ook dat van die analogie klopt niet. -ier is een gewoon Frans achtervoegsel en zowel foerier als koerier hebben wij uit het Frans.

Fourrier stamt uit het Frans van de twaalfde eeuw. Het is evenals fourage afgeleid van het Oudfranse fuerre ‘veevoeder’, een van oorsprong Frankisch, dus Germaans woord. In Parijs bestaat nog La rue du Fouarre. De voorganger van fuerre was foodr en dat komt helemaal overeen met ons voeder.

Een andere pseudo-etymologie is die van harakiri, die J.K. Nijhof uit Tienhoven mij opstuurde. Naar toch wel vrij algemeen bekend is, is harakiri samengesteld uit hara ‘buik’ en kiri ‘snijden’ en betekent het dus letterlijk ‘het opensnijden van de buik’. Maar volgens Nijhof komt harakiri van het Nederlandse kielhalen en kon dit woord in het Japans terechtkomen door de Japans-Nederlandse betrekkingen op het eilandje Decima bij Nagasaki in de tijd van de VOC. (Zie ook het hoofdartikel op blz. 34 van dit blad.)

Woordvervorming

Pseudo-etymologie mag volstrekt niet verward worden met volksetymologie. Terwijl pseudo-etymologie een vorm van etymologie is, is volksetymologie dat niet. De naam is niet juist. Bij volksetymologie gaat het niet om ‘volkse’ woordverklaring of -geschiedenis, maar om een bepaald type woordvervorming. Dat kan een pure klankverandering zijn, zoals die bijvoorbeeld bij het woord rosbief (uit Engels roastbeef) heeft plaatsgevonden, maar het kan ook een verandering zijn, die ontstaan is doordat de veranderaar heeft nagedacht over wat het woord eigenlijk zou kunnen betekenen. Laten we nog eens koerier nemen. Als iemand denkt dat een koerier van oorsprong een postduif is, een dier dat koert, en hij gaat een koerier voortaan koer dier noemen, dan is er sprake van een aanzet tot volksetymologie. Echte volksetymologie is het pas als het veranderde woord in de woordenschat - en op een gegeven moment ook in de woordenboeken - van een taal is opgenomen. Aanzetten vind je veel bij mensen die een woord uit een vreemde taal gaan gebruiken en bij kinderen, wanneer die bijvoorbeeld de hun onbekende hemel voor de hun bekende Hema aanzien.

En zo kom ik terug bij J. Renkema. Op blz. 22 in deze jaargang van Onze Taal haalt hij de termen waar ik het hier over heb wat door elkaar. Wat hij de naam kinderetymologie geeft is geen etymologie, maar hetzelfde wat ik hierboven ‘aanzetten tot volksetymologie’ heb genoemd. Nog iets kwalijker vind ik dat hij in zijn op een na laatste alinea pseudo-etymologie en volksetymologie aan elkaar gelijk stelt. De voorbeelden die hij erbij geeft zijn zuiver volksetymologisch van aard en hebben niets met pseudo-etymologie van doen. Maar ondanks deze kleine ontsporingen is het overduidelijk dat ook hij de etymologie en haar randgebieden een boeiende materie vindt.