Onze Taal. Jaargang 54

[p. 56]

Nieuwe Friese woordenboeken

J. Popkema - Bergum

Als Willem IJsbrantsz. Bontekoe van Hoorn in zijn journaal verhaalt hoe zijn schip westwaarts of zuidwaarts dreef ‘na dat de wint schevielde’, hoe hij na de ontploffing de lucht in vloog en weer ‘manck de stucken en borden van 't schip’ in het water kwam en daar op de grote mast wist te klimmen die ‘vast om en wederom walterde’, dan gebruikt hij drie woorden die de meeste Nederlanders niet bekend zullen zijn, ook al valt de betekenis uit het verband wel te raden. Wie in het Fries thuis is, hoeft echter niet te raden: hij (her)kent die woorden. Skewiele is: gerieven, terwille zijn, inschikken; mank: te midden van, tussen; wâlterje: wentelen, het over de rug rollen van paarden. Er zijn bij Bontekoe meer zulke voorbeelden te vinden.

De drie genoemde Friese woorden vinden we in het nieuwe Frysk Wurdboek, waarvan deel I: Frysk- Nederlânsk in oktober 1984 te Leeuwarden verscheen, geredigeerd door J.W. Zantema. De ondertitel Hânwurdboek fan 'e Fryske taal maakt dat men zich een beetje afvraagt wanneer de term handwoordenboek nog bruikbaar is: het bevat op 1220 pagina's zo'n 55.000 trefwoorden (aangeduid als stekwurd, welk woord trouwens merkwaardigerwijze niet als lemma opgenomen is). Daarmee is dit eerste deel al 22% dikker dan de beide delen Fries-Nederlands en Nederlands-Fries samen die z'n voorganger waren en dateerden van 1956 en 1952. Niet alleen staat er veel meer in; ook de spelling, die met ingang van januari 1980 werd gewijzigd en waarover J.M. van der Horst in Onze Taal 1976, blz. 69-72 schreef, is nu bij.

Lezen van woordenboeken kan een boeiende bezigheid zijn. Wat bewoog de redacteur toen hij als voorbeeld van wurk, werk, neerschreef: Sa'n wurdboek te meitsjen (maken) is in hiel wurk? En moeten we dat in verband brengen met het laatste voorbeeld: In wurkwike fan fjouwer dagen, een werkweek van vier dagen? Bij moster, mosterd, lezen we verschillende uitdrukkingen, deels wel, deels niet overeenkomend met Nederlandse. Daaruit blijkt dat er niet alleen is Witte wêr't Abraham de moster hellet, maar dat dezelfde zegswijze ook met Bartele voorkomt. Dat is een aardige aanvulling voor Stoett, Nederlandse spreekwoorden en gezegden (ed. Kruyskamp), waarin onder Weten waar Abraham de mosterd haalt verband wordt gelegd met het Duits: Er weiss wo Bartel most holt. De auteur had dus dichter bij huis kunnen blijven. Spreekwoorden, zegswijzen en uitdrukkingen zijn royaal vertegenwoordigd in dit woordenboek. Ook apologische (verdedigende) spreekwoorden zijn opgenomen.

1984 mag voor de Friese lexicografie een belangrijk jaar genoemd worden. Drie weken nadat het hiervoor genoemde woordenboek verscheen, kwam het eerste deel van het Wurdboek fan de Fryske Taal/Woordenboek van de Friese Taal uit. Verkort tot WFT verschilt het inderdaad maar één letter met het WNT, waarmee dan ook diverse parallellen te trekken zijn.

WFT naast WNT

Het eerste complete woordenboek van het Fries verscheen, geredigeerd door Waling Dijkstra, van 1900-1911. De onvolledigheid ervan werd echter al tijdens het verschijnen van diverse kanten aangetoond. Toen in 1938 de Fryske Akademy werd gesticht, was een der eerste doelen dan ook het samenstellen van een zo volledig mogelijk woordenboek. Het heeft dus 36 jaar geduurd vooraleer het eerste resultaat gedrukt op papier stond: van a tot en met behekst. Een zaak van lange adem derhalve. Er is meer dat aan het WNT doet denken: de opzet van de artikelen, het werken vanuit een corpus, het karakter van wetenschappelijk, inventariserend woordenboek. Met dat al plaatst het WFT zich in de traditie van de grote historische woordenboeken. Uiteraard heeft de redactie (één deeltijdredacteur in 1938, acht redacteuren - van wie enkelen in deeltijd- nu) ook van de feilen van het WNT geleerd: de geleding van de artikelen bijvoorbeeld is minder vergaand; de beschreven periode, die van het Nieuwfries (1800-1975) is duidelijk begrensd; rijen samenstellingen worden in doorlopende artikelen beknopt afgedaan. Als het WFT compleet is, zullen in 18 delen - de redactie wil ieder jaar een deel van circa 400 bladzijden laten verschijnen - zo'n 125.000 woorden beschreven zijn.

Het uitvoerige voorwerk (68 blz.), waarin onder andere de ontstaansgeschiedenis en de opbouw van de artikelen worden behandeld, geeft de lezer een duidelijke blik in de lexicografische keuken van de Fryske Akademy.

Bewijsplaatsen

Het eigenlijke woordenboek opent met het lemma a I, dat als eerste betekenis heeft: ‘eerste letter van het alfebet’ en als derde: ‘alle woorden of kaarten enz. die met een A beginnen’. Van deze derde betekenis bevatte het materiaal geen bewijsplaats, reden waarom de redacteur er zelf een formuleerde (een zogenoemd poëem): De Ayn ús wurdboek bislacht gâns siden. Dat was in 1961. Het blijken er in 1984 152 te zijn geworden. Men ziet in de loop van het boek de datering van de poëmen verschuiven: de laatste reguliere A-poëmen zijn van 1966, zodat de redactie daar dus in eerste instantie vijf jaar over gedaan heeft; poëmen met een latere datering bewijzen echter dat er naderhand nog wel eens wat is toegevoegd.

Bij het lemma b vinden we bij betekenis 3: ‘alle woorden, kaarten enz. die met een b beginnen’, het poëem: Wy binne nou oan de B ta. [1962] en Dy b wurdt in dreech karwei. [1962]. De B-redacteur zou inderdaad pas in 1974, vlak voor zijn pensionering, zijn laatste poëem vormen. En hoewel voor hem gold wat hij bij bakkersdochter als poëem gaf: Ik haw in bakkersdochter troud. [1963], zal de lezer toch als regel geen verband moeten leggen tussen de inhoud van een poëem en de redacteur die het schreef, als bijvoorbeeld bij: Wêr't myn bêdsokken keard binne, wit ik net [1915], waar mijn bedsokken gebleven zijn, weet ik niet.

Bronnen van informatie

Ik zal de verleiding weerstaan veel uit deze woordenboeken te citeren. Wel wil ik er nog even de dikke Van Dale bijhalen. Die vermeldt bijvoorbeeld bij aad, ode dat dat een Fries woord is. In het WFT vindt men er meer over. Bij

[p. 57]

genoeg geeft Van Dale als derde betekenis: ‘gaar, genoeg gekookt of gebraden, b.v. van aardappelen’; er staat bij; Zuidn. Het Frysk Wurdboek geeft dezelfde betekenis bij het Friese nôch, dat dus hetzelfde woord is, zij het zonder het prefix ge-. En moge galen in het Nederlands buiten de nachtegaal om niet meer leven, in het Fries kan men nog gâlje, huilen, schreien. De laatste voorbeelden laten zien dat de dialectologie nog veel profijt van deze woordenboeken kan hebben; van het WFT uiteraard het meest, omdat daarin bij elk grondwoord (o.a.) ook de belangrijkste uitspraakvarianten, met vermelding van de plaats of regio zijn opgenomen. Trouwens, niet alleen op het gebied van uitspraakvarianten en lexicon, maar ook op het gebied van de syntaxis (zie bijvoorbeeld het voegwoord as, als, of) en de morfologie (het WFT behandelt ook voor- en achtervoegsels) hebben het WFT en het Frysk Wurdboek veel te bieden. En natuurlijk zal voor de niet-Friessprekende de waarde nog veel groter worden, als het deel Nederlands - Fries klaar is, zodat dan via het Nederlands het Friese equivalent kan worden opgezocht (gepland op eind van dit jaar).

Bij beide woordenboeken zouden nog heel wat positieve en negatieve kanttekeningen te maken zijn. Maar dan overschrijd ik het mij toegemeten Onze-Taalbestek en kom ik op specifieker ús-taalterrein. Uit het aangehaalde moge duidelijk worden dat kennis van het Fries voor de neerlandicus zeker niet onbelangrijk is. Eigenlijk zou iedereen die zich met (west)germaanse talen bezighoudt, ook een Fries woordenboek in zijn kast moeten hebben staan. Die mogelijkheid is er nu weer.