Onze Taal. Jaargang 54

[p. 20]

Het vertalen van plante- en dierenamen

J. van Donselaar - bioloog, Bilthoven

Mijn dochter leest een boek van Rosemary Sutcliff in de Nederlandse vertaling. Wanneer daarin een ‘goudvink’ ter sprake komt, voelt ze dat er iets niet klopt. De vogel in het boek ziet er blijkens de beschrijving anders uit dan de ‘goudvink’ in onze tuin. De oorzaak is gauw gevonden. De beschrijving blijkt te passen bij een ‘putter’, een vogel die in het Engels goldfinch heet. De Engelse naam voor wat wij een ‘goudvink’ noemen is bullfinch. Jammer van zo'n fout in een overigens prima vertaling, een fout die gemakkelijk voorkomen had kunnen worden, want de genoemde woorden staan in alle goede woordenboeken.

Dit geval staat niet op zichzelf. Er worden in het algemeen erg veel fouten gemaakt bij het vertalen van de namen van dieren en ook van planten. Tot voor kort heb ik in dit opzicht de vertaling Niels Holgerssons wonderbare reis, naar het Zweeds van Selma Lagerlöf, als het summum beschouwd. De ware identiteit van vele dieren en planten, die in dit prachtige boek toch zo'n belangrijke rol spelen, ging schuil achter antieke, onbegrijpelijke of onjuiste vertalingen. Daar is met de laatste druk gelukkig een eind aan gekomen. De lezer weet nu vrijwel steeds precies over welke schepsels het gaat.

Ik zal nu eerst enige van de meest voorkomende soorten fouten laten zien, toegelicht met voorbeelden uit Watership Down van Richard Adams. Dit spannende boek over een groep wilde konijnen ergens in Zuid-Engeland, voornamelijk gebaseerd op onderzoek van de bioloog R.M. Lockley, is door Max Schuchard vertaald als Waterschapsheuvel Vervolgens zal ik enige mogelijke oorzaken van deze fouten noemen en tenslotte mijn mening geven over de wijze waarop ze vermeden zouden kunnen worden.

Soorten fouten

Dock is niet vertaald met ‘zuring’ maar met ‘dokke’, een naam die alleen in België bekend is en daar niet alleen voor deze maar ook voor enige andere plantesoorten gebruikt wordt.

‘Luiskruid’, zo noemde men in Nederland vroeger enige planten waaronder het hier kennelijk bedoelde ‘kartelblad’, dat in het Engels lousewort heet. Het kan zijn dat de vertaler met het verouderde en weinig specifieke ‘luiskruid’ genoegen heeft willen nemen, het kan ook dat hij het Engels letterlijk vertaald heeft. In dit laatste geval zou de naam beter passen in de rubriek ‘letterlijk vertaalde namen’.

Letterlijk vertalen komt veel voor. Soms kan het: cornflower = korenbloem, golden plover = goudplevier. Vaak echter kan het niet: bog asphodel is niet ‘moerasnarcis’ maar ‘beenbreek’, cow parsley is niet ‘koeiepeterselie’ maar ‘fluitekruid’, wij noemen een linie owl niet een ‘kleine uil’ maar een ‘steenuil’. In zulke gevallen levert de letterlijke vertaling een woord of een woordencombinatie op die in het Nederlands niet bestaat, althans niet als naam van een bepaalde soort plant of dier.

Erger zijn letterlijke vertalingen die wel iets betekenen, maar iets verkeerds, zoals de al genoemde ‘goudvink’. Zo is een black-headed gull een ‘kapmeeuw’, niet een ‘zwartkopmeeuw’ want dat is de Engelse mediterranean gull De Engelse pimpernel noemen wij ‘guichelheil’; bij ons is ‘pimpernel’ de naam voor twee geheel andere planten die men in Engeland kent als burnet. Soms wist de vertaler van Watership Down met een naam kennelijk helemaal geen raad en liet hij deze daarom maar onvertaald. Dat is onder meer gebeurd met fluellen, de Engelse naam voor enige soorten van het ‘leeuwebekje’.

Om de vinger te kunnen leggen op nog een ander type fout, kom ik terug op de little owl hierboven. Het lijkt me goed mogelijk, dat de vertaler deze woordencombinatie niet als een soortnaam herkend heeft. Hij heeft vermoedelijk gedacht dat het om een klein exemplaar, een uiltje, ging. Ook zoiets komt vaker voor.

Oorzaken?

Hoe komt het, dat plante- en dierenamen vaak het slachtoffer zijn van slecht vertalen? Een nadere beschouwing van de fouten onder meer uit Waterschapsheuvel doet vermoeden, dat vertalers in het algemeen wel alles uit het woordenboek halen wat daarin te vinden is, maar het vervolgens met de rest op een akkoordje gooien. Opvallend is in dit verband de omgang met namen die (ogenschijnlijk) half in het woordenboek staan. De te vertalen tekst vermeldt bijvoorbeeld water avens, het woordenboek geeft avens = nagelkruid, dus, vooruit maar: ‘waternagelkruid’. Maar die plant heet ‘knikkend nagelkruid’.

Vertalers zijn zich uiteraard goed bewust van het risico dat letterlijk vertalen met zich brengt, maar het lijkt alsof sommigen vinden dat het er bij die plante- en dierenamen niet zo erg op aankomt. Zowel het een als het ander kan blijken uit een artikel in Onze Taal van september 1980, waarin H. Cohen de aandacht vraagt voor ‘valse vrienden’, alsmede uit zijn vervolgartikel van juni 1981.

Het is een vertaler niet kwalijk te nemen, dat hij slecht op de hoogte is van de flora en fauna die in zijn tekst ten tonele worden gevoerd, maar hij mag van zijn lezer niet hetzelfde veronderstellen. Buitendien heeft die lezer eenvoudigweg recht op een correcte vertaling en dat geldt nog meer voor de schrijver, vooral als deze in zijn boek een bepaald aspect van zijn onderwerp met opmerkelijk veel kennis, aandacht en liefde behandelt, zoals dat met de natuur het geval is in Niels Holgersson en Waterschapsheuvel

Remedie

Het voorgaande lijkt erop te wijzen, dat een vertaler verder zou moeten gaan dan het opzoeken van plante- en dierenamen in een woordenboek. Het raadplegen van een flora en andere specialistische literatuur lijkt voor de hand te liggen. Toch zou hij er ook dan in een aantal gevallen nog niet uitkomen. Om bijvoorbeeld de naam van een plant die niet in het woordenboek staat, te vertalen van het Engels in het Nederlands, zou hij een Engelse en een Nederlandse flora ter hand moeten nemen en dan de verbinding tussen de daarin gevonden respectieve volks-

[p. 21]

namen moeten leggen via de wetenschappelijke (dat is de Latijnse) naam. Hieraan nu zitten te veel haken en ogen: hij kan dat onmogelijk alleen. Mijn conclusie luidt dan ook dat, hoe lastig en wellicht tijdrovend ook, de vertaler een deskundige, in casu een bioloog, in de arm zal moeten nemen. Ook andere complicaties dan de al genoemde, rechtvaardigen deze aanbeveling. Ik zal daarom nog één voorbeeld geven van een nog niet genoemd type vertaalfout en daarmee dit pleidooi besluiten.

Ergens in Waterschapsheuvel wordt gesproken van nut copses and bluebell woods, vertaald als ‘bosjes notebomen en grasklokjes’. Nu kan bluebell inderdaad ‘grasklokje’ betekenen, maar ook ‘wilde hyacint’ (door sommigen ook wel ‘scilla’ genoemd) en deze laatste vertaling zou de juiste geweest zijn. ‘Grasklokjes’ groeien inderdaad ‘in het gras’, ‘wilde hyacinten’ daarentegen zijn planten van lichte bossen, in het bijzonder in Engeland. Een vertaler die niet tevens een kenner is van planten en vegetatietypen kan dat niet weten. Evenmin trouwens dat nut copse hier ‘hazelaarstruweel’ of desgewenst ‘hazelnotenbosje’ betekent.