Onze Taal. Jaargang 53

[p. 100]

Taal en beroep

A.J. Vervoorn - T.H., Eindhoven

Van oudsher is de taalkundige, en dan vooral nog de neerlandicus, gezien als een veredelde schoolmeester. In het onderwijs, middelbaar of hoger, verdient hij zijn brood, want taal is vooral geschikte leerstof. Nu er echter minder onderwijs gegeven wordt en er bovendien méér taalkundigen, zoals de taalbeheersers, komen, groeit de vraag naar andere beroepsmogelijkheden. Om de mogelijkheden in de wereld van bedrijf en techniek te bekijken is op 24 maart jl. aan de T.H. Eindhoven een studiedag Taal en Beroep gehouden. De dag was georganiseerd door de vakgroep Toegepaste Taalkunde in samenwerking met de Nederlandse Vereniging voor Toegepaste Taalwetenschappen (Anéla).

Waar ging het nu om op die dag en wat heeft hij opgeleverd? In het algemeen gesproken bestaat er een grote kloof tussen de wereld van de techniek en het wereldje van de taalkundigen. De eerste heeft het geld en de toekomst, in het tweede heerst de theorie en steeds meer werkloosheid. Op dit gechargeerde beeld bestaan natuurlijk talloze uitzonderingen, zoals in Eindhoven bleek. Daar waren sprekers uit de ingenieurswereld, die hun visie op taalproblemen en nieuwe mogelijkheden voor taalkundigen gaven. En er waren taalkundigen die nagedacht hadden over de bijdrage die zij aan het oplossen van praktische problemen konden leveren.

In zijn openingstoespraak maakte de erudiete Eindhovense rector-magnificus Ackermans enkele aardige opmerkingen over de rol van de taal in het technisch handelen.

‘Techniek’, zo zei hij, ‘is een activiteit die nooit door enkelingen bedreven wordt, en daarom is een goede communicatie zo dringend nodig’. Dat was al zo in het verleden: technische kunstwerken als de Romeinse aquaducten zijn onmogelijk te realiseren zonder goede afspraken over maatvoering’. (En hoe belangrijk maatvoering ook in onze tijd is, ervaar ik zelf sinds ik met een bouwkundige samen bezig ben een vocabularium van de bouwmetrologie op te stellen.)

Hoe meer contacten, hoe meer problemen

De explosieve groei van de telecommunicatie met zijn satellietverbindingen en glasvezeltechnologie, de toepassing op grote schaal van computers en de ruimtevaart: het zijn allemaal voorbeelden van nieuwe technieken die zorgen voor intensievere, snellere en grensoverschrijdende contacten met daaruit volgende taalcontacten en dus taalproblemen. In een helder en voortreffelijk gepresenteerd verhaal zou de topspecialist op telecommunicatiegebied Arnbak later op de dag de taalkundige aspecten aan de orde stellen. Als technicus is Arnbak er zich gelukkig wel van bewust dat er een verschil bestaat tussen de technische middelen en het gebruiksdoel ervan. In de telecommunicatie zijn er velen die zich storten op de ontwikkeling van de apparaten, de technical engineering. De ingenieur is bezig met datatransport, maar de gebruiker is geïnteresseerd in de informatie die hij uit de data kan halen. En juist voor die informatie is de taal zo belangrijk. Hier liggen dus nieuwe beroepskansen voor taalkundigen. Hoe moeten teksten voor nieuwe media opgesteld worden, zodanig dat het juiste midden tussen snelle overdracht en zorgvuldige formulering gevonden wordt? Hoe kan het thans overstelpend aanwezige data-aanbod omgezet worden in een nuttig informatie-aanbod? Welke bijdragen kunnen taalkundigen leveren aan de standaardisatie van termen en tekens, waar de efficiënte gegevensoverdracht om schreeuwt wil het tot effectief informeren komen? De technicus zoekt steeds naar de kortst mogelijke representatie, maar de taalkundige zou moeten aangeven wat de begrijpelijkste representatie is. Het is thans nog al te vaak zo dat de woorden van Arnbaks Deense landgenoot Hamlet van toepassing zijn: ‘Thou comst in such a questionable shape’.

Vaktalen in de samenleving

Het is hier niet zinvol om alle sprekers van de Eindhovense bijeenkomst de revue te laten passeren. Hoofdspreker van de dag was professor Helmut Felber, directeur van het Internationale Informatiecentrum voor Terminologie (Infoterm) te Wenen. Hij ging uitvoerig (en nogal saai) in op de rol van vaktalen in de moderne samenleving. Met tal van terminologische voorbeelden toonde hij aan hoe veel misverstanden mogelijk zijn als vaktermen slordig en internationaal zonder coördinatie gebruikt worden. Dat hij voor taalkundigen een grote en nuttige rol ziet weggelegd in het nieuwe vak Terminologie, spreekt vanzelf. Hij denkt daarbij aan het ontwikkelen van methoden voor vastleggen van termen met computersystemen, het zoeken naar systematisch en internationaal toepasbare woordvormen en betekenissen en de vorming van termenbanken. Voor Nederland nog grotendeels braakliggende terreinen, zodat de term innovatie wel op Felbers gedachte van toepassing is.

Samenwerking steeds meer nodig

Boeiende kijkjes op de taalproblemen van exacte wetenschappen boden de voordrachten van Nederpelt en Sluyter die spraken over de taal van de wiskunde respectievelijk over taal, taalgebruik en natuurkunde. De probleemoplossende technici zijn voor onze taal waarschijnlijk veel belangrijker dan de taalkundigen. Terecht merkte Sluyter op dat ‘de fysicus, die zich met niet-alledaagse verschijnselen bezighoudt dan ook vaak taalscheppend optreedt. Dat hangt ook ten nauwste samen met de noodzakelijke nauwkeurigheid in het taalgebruik, waardoor voortdurend nieuwe termen nodig zijn, die dan door al dan niet stilzwijgende conventie algemeen geaccepteerd worden. Termen als kern, kernsplitsing, isotoop, laser, transistor enz. zijn verzonnen termen. Een term als transmutatie is zeer aarzelend door Soddy en Rutherford geïntroduceerd, aarzelend omdat ze bang waren niet serieus genomen te worden, omdat de term in vervlogen tijden door alchimisten werd gebruikt’. Het is duidelijk dat

[p. 101]

voor neerlandici met belangstelling voor taalzorg en voor terminologisch werk vruchtbaar met fysici samen te werken valt. Helaas zien noch alle fysici noch alle neerlandici het nut van die samenwerking in.

Wiskundigen wel beter maar toch...

Wat de wiskunde betreft ligt de zaak anders. Daar doet zich steeds het verraderlijke voor dat de wiskundige formules ook wel als taalkundige formuleringen besproken worden. Zo heeft Nederpelt het over het begrip binding in de wiskunde; meestal zijn dat haken, pijlen, boomstructuren etc. ‘Het apparaat dat in de wiskundige taal gehanteerd wordt voor de omgang met coreferenties en bindingen, is zeer doeltreffend, en heeft op zichzelf veel bijgedragen aan de ontwikkeling van het vak. Het bestaan van goede taalmiddelen heeft hier op opvallende wijze tot een betere greep op de intellectuele materie geleid’. Maar die wiskundige ‘taal’-middelen dienen dan wel, zoals Nederpelt vlak voor de bovenstaande lofzang opmerkte, voor het vermijden ‘van allerlei moeizame taalconstructies met verwijswoorden, die onderling onderscheidbaar moeten blijven en al gauw ambiguïteiten opleveren’. De natuurlijke taal, het domein bij uitstek van de neerlandicus, blijkt voor de wiskundige een noodzakelijk, glibberig kwaad. Woordjes als stel, dus, voorts ‘kunnen ook in de natuurlijke taal gebruikt worden, met dezelfde functie. In wiskundige teksten hebben ze echter, door de traditie geslepen, een bepaalde schittering en kleur gekregen’, aldus Nederpelt. Vooral die taalkundigen die bezig zijn met grammaticabeschrijving en formalisering van taalstructuren zouden het beeld van de wiskundige taal kunnen verrijken, lijkt me.

Een laatste voorbeeld van de studiedag Taal en Beroep mag hier nog de voordracht van J.W. Broer zijn Over de rol van metaforen in de technische communicatie. Deze redacteur van Philips Technisch Tijdschrift hield een zeer creatief, kleurrijk en boeiend betoog over de vele vormen van beeldspraak waar technici in hun verhalen vaak onbewust gebruik van maken. Een fundamenteel begrip als elektrische stroom is een van de beeldspraken die niet meer weg te denken valt en ook nog nauwelijks als beeld ervaren wordt. Maar in werkelijkheid stroomt er niets, en wie dat vergeet kan tot ongelukkige formuleringen komen. Ook hier weer een technicus die vanuit zijn werk tot aandacht, nadenken en zorg voor taal komt. Dat zeg ik daarom, omdat bij vele bijdragen van de taalkundigen op de Eindhovense studiedag de aandacht en de zorg voor het belang van de wereld van bedrijf en techniek toch in de schaduw bleef van de zorg voor de eigen problemen. Dat bovendien de technici in hun presentatie ook veel beter voor de dag kwamen dan de meeste taalkundigen is een extra punt van zorg.

In onze maatschappij wordt wetenschap, en daarbij vooral de techniek, belangrijker en doordringender dan ooit. Hoe abstracter de wetenschap, hoe belangrijker de verwoording, zoals rector Ackermans opmerkte. Hij citeerde ten bewijze daarvan Linnaeus: woorden leven langer dan bronzen beelden.

Vanuit dat perspectief is er voor taalkundigen, die zich dienstverlenend willen opstellen nog veel nuttig werk in de wereld van bedrijf en techniek te doen. Dat vanuit die wereld toenaderingspogingen gedaan worden is prettig. Dat studenten van de nieuwe Eindhovense studierichting Techniek en Maatschappij met een belangrijke stroom ‘techniek en communicatie’ daarbij brugfuncties kunnen gaan innemen, is op de studiedag over taal en beroep duidelijk geworden.