Onze Taal. Jaargang 53

[p. 68]

Onschrijfbaarheid
Waar de sjieke c niet is te handhaven

P.M. Nieuwenhuijsen - docent taalkunde, NLO Ubbo Emmius, Leeuwarden

‘Uit de trucendoos van de P.C. Hooftprijswinnaar’, schreef A.H. den Boef in een stukje over K. van het Reve (‘De Volkskrant’ 28 januari 1983).

Trucendoos. Gegeven deze spelling is het mij niet mogelijk het woord zo voor te lezen als ik weet dat het klinken moet. Immers, een c voor e en i wordt altijd als [s] gelezen (een enkele keer als ts, bij voorbeeld bij cembalo). Maar is er voor dit, alternatieve, meervoud van truc een

Een op zichzelf staand geval is dit niet. Ik heb een aantal soortgelijke problemen verzameld. En niet altijd lijkt de oplossing zo nabij als in het geval van trukendoos.

Het blijkt dat Van Dale zelf al eens heeft geworsteld met dit probleem, en wel vanwege de afleidingen van chic. Ten eerste de verbogen vorm in een chic+e mantel, en ten tweede de vergrotende trap chic+er Beide vormen zijn weer tot op zekere hoogte onschrijfbaar, want chice(r) zou met een [s] gelezen worden.

Van Dale biedt hiervoor maar liefst twee uitwegen. De eerste herinnert aan truc: de spelling sjiek is toegestaan. Zo komen we op sjieker en sjieke. Maar ik kan me goed voorstellen dat deze schrijfwijze niet altijd voldoet: chic lijkt sjieker dan sjieker, terwijl toch het omgekeerde de bedoeling is. Van Dale komt hierin tegemoet met een tweede uitweg: de schrijfwijzen chique en chiquer.

Het lijkt mij goed om drie ongelukkige kanten van deze uitweg aan te stippen. Punt 1: er is sprake van een nogal flagrante schending van het gelijkvormigheidsbeginsel (zie bij voorbeeld naast elkaar chiquer en chicst).

Punt 2: de spelling chique noopt eigenlijk niet tot het uitspreken van de slotklinker.

En punt 3: chique heeft het ‘voordeel’ er reuze-Frans uit te zien, maar in het Frans betekent chique iets dat juist erg weinig chic is, namelijk tabakspruim.

Geen uitweg in Van Dale

Nu wil ik een geval aanboren waarvoor andere spelling voorhanden? Jawel, die is er. Van Dale (10e druk) staat namelijk voor het enkelvoud de spelling truuk toe, en wij kunnen derhalve met een gerust hart trukendoos schrijven.

Dit woord vermeldt Van Dale overigens niet. De zelden of nooit gebruikte spelling truuk biedt hier dan wel uitkomst, maar het blijft problematisch en intrigerend dat truc+en+doos onschrijfbaar is.

Van Dale geen oplossing biedt. Het betreft het woord sec. De sterk toegenomen wijnconsumptie in ons land heeft het woord meer doen inburgeren, en ik heb inmiddels Nederlandse flexievormen geregistreerd. Het gaat weer om verbuiging (sec+e) en ‘vergroting’ (sec +er). Van Dale geeft deze vormen nog niet, maar ze komen wel voor. De volgende zin is voor mij bruikbaar en aanvaardbaar:

Dit is een hele sec+e wijn, nog sec+er dan die van zoëven.

Welke schrijfwijze zou u gebruiken om van dat plusje af te komen? Wat mij het eerst te binnen schoot, was secce, seccer. Maar cc mag dan [k] zijn in accu, in de combinatie met e en i staat cc voor [ks]: accident, accessoire. (In het laatste geval is zelfs [s] een veel voorkomende realisatie.) Zeer wel denkbaar is ook de Italiaanse interpretatie (ts), zoals in de merknaam Ricci.

Is uw voorstel wellicht seque, sequer? Ik kan mij niet voorstellen dat iemand dit bevredigend vindt.

Er zal niets anders op zitten dan onze eigen k te hanteren. Ik vind dat deze dan ook in het grondwoord thuishoort, op grond van het gelijkvormigheidsbeginsel: sek, sekke, sekker. Als extra argument voor vernederlandsing van de spelling kan nog worden aangevoerd dat de aanleiding tot zo'n voorstel eveneens vernederlandsing is, namelijk van de flexiemogelijkheden van het woord. Ook in de overige hier besproken gevallen is het de vernederlandsing van het woord die om vernederlandsing van de spellingwijze vraagt.

Het probleem is nu wel duidelijk.

Vandaar wat korter over de volgende gevallen.

Van Dale vermeldt bij stuc niet dat zich hierbij een werkwoord heeft ontwikkeld: stuc+en, met [k]. Is er een andere oplossing dan stuken? Ik zeg weer dat het gelijkvormigheidsprincipe dan om stuuk vraagt als spelling voor het grondwoord. Van Dale vermeldt overigens wel een verouderd stukeren, met een k nog wel.

En dan plastic. Van Dale heeft in de tiende druk weer een stuk van zijn verzet tegen dit woord opgegeven, en terecht: het door Van Dale gesteunde plastiek redt het in deze betekenis nu eenmaal niet in de geringste mate.

Plastic is een florerend woord, als bijvoeglijk maar ook als zelfstandig naamwoord. Het floreert zelfs in die mate dat zich een op het eerste gezicht overbodig, stoffelijk bijvoeglijk naamwoord aan ons voordoet: plastic+en. Willen we er schriftelijk over discussiëren of dit een verwerpelijke nieuwvorming is dan wel een ontwikkeling die keurig strookt met het principe van Von Humboldt, dan zullen we dat woord toch moeten kunnen schrijven? Plestikken dan maar? We kunnen dan in één moeite door (eindelijk) plestik gaan schrijven. (Ook: een schuimplestikken matras).

Verder cineac. Het meervoud hiervan moge op -s zijn, er wordt wel eens een werkwoord cineac+en gebruikt: een cineacje pikken. Het kan zijn dat het een noodlijdend bestaan leidt. Maar het zou leuk zijn om dat te kunnen opschrijven: cineakken?

De taalverandering betrapt

Ten slotte bilocatie, een aardig geval. Van Dale vermeldt de woorden locatie, bilocatie, allocatie en reallocatie.

Eigenaardig genoeg staat het woordenboek in de eerste twee wel een k toe, maar in de laatste twee niet. Er is reden om aan de spelling met k nu juist de voorkeur te geven. Want wat doet zich voor?

[p. 69]

Woorden op -atie hangen dikwijls samen met een werkwoord op -eren: gratificatie, gratificeren. Maar in het geval van de woorden op -locatie ontbreekt zo'n werkwoord. Op één plaats waar het overigens zeldzame woord bilocatie dikwijls wordt gebruikt, doet zich nu een opmerkelijke ontwikkeling voor. Ik heb het over de nlo Ubbo Emmius die is gevestigd in Groningen en Leeuwarden en verkeert dus in een situatie van bilocatie.

Hier heeft zich nu, naast het nomen bilocatie, niet een werkwoord genesteld maar een bijvoeglijk naamwoord met de vorm van een deelwoord. Het luidt gebilo[k] eerd, maar men heeft de gewoonte gebiloceerd te schrijven. Dit kan dus evenmin als trucendoos.

Even tussen haakjes: we zien hier een demonstratie van een historische ontwikkeling die ik tegen-intuïtief wil noemen. Op het eerste gezicht ligt het meer voor de hand een ontwikkeling te verwachten van een werkwoord (bilo-c/k-eren) naar een substantief, en van een werkwoord, via een deelwoord, naar een adjectief. Het blijkt echter precies omgekeerd te verlopen, hetgeen ook ‘efficiënter’ is, in de zin dat het als een continue ontwikkeling te beschrijven is. In schema:

we verwachten:

a	werkwoord (deelwoord) adjectief
b	werkwoord substantief

maar we zien:

substantief adjectief deelwoord werkwoord

Wat nu te doen met gebilo-c/k-eerd?

Moet men voortaan maar gebilo [s] eerd gaan zeggen? Ik heb wel eens meegemaakt dat een dergelijke afspraak, in betrekkelijk kleine kring gemaakt, succes had: omstreeks 1970 werd in de taalkundige wereld het inmiddels ingeburgerde deleteren vervangen door deleren (= doen verdwijnen).

In dit geval lijkt me zo'n afspraak echter werkelijk te veel gevraagd want die s heeft geen enkele reële basis. In het Latijn stond op die plaats een k: locare. En in het Frans, waar menige k een s geworden is, veranderde dit woord nog radicaler in louer.

Conclusie: gebilokeerd moet het zijn, en bilokatie is de spelwijze die daar het mooist bij aansluit.

Ik meen te hebben gedemonstreerd hoe een vorm van taalverandering, namelijk ‘vernederlandsing’, ons spellingsysteem in moeilijkheden brengt. Een spellingsysteem dat gebruik blijft maken van het schrijfteken c, dat zelf welhaast on-Nederlands kan worden genoemd. De charme van de c is wellicht zijn overbodigheid. Voor de klanken k en s hebben we hem eigenlijk niet nodig, en wat betreft de combinatie ch: ook hiervoor geldt op zijn minst dat het lastig is om aan te tonen dat we hem nodig hebben naast de letter g.

Ik wil niet zo ver gaan iets te weren dat slechts de charme van de overbodigheid bezit. Maar laten we niet te veel hechten aan die sjieke c.