Onze Taal. Jaargang 53

Boekbespreking
Theorie over tekstanalyse

F.H. van Eemeren, R. Grootendorst -Inst. v. Neerlandistiek, Univ. van Amsterdam

W. Drop, Instrumentele tekstanalyse ten dienste van samenvatten, opstellen van begripsvragen en tekstverbeteren. Wolters-Noordhoff, Groningen 1983.

Wie boven een krantebericht het kopje ‘Man steekt echtgenote dood’ leest, weet al wat er ongeveer zal volgen. Hij verwacht dat een beschrijving wordt gegeven van een misdaad onder vermelding van plaats, tijdstip en omstandighden, en dat uit de doeken wordt gedaan wie vermoedelijk de dader is en wat zijn motieven zijn. Zo bij voorbeeld:

amsterdam In de nacht van dinsdag op woensdag jl. is in de X-straat een vrouw van 28 jaar om het leven gebracht door haar even oude echtgenoot J.V.
De man heeft verklaard dat hij heeft gehandeld uit jaloezie. De vrouw had sinds enkele weken een verhouding met een drie jaar oudere kostganger. Toen J.V. dinsdagavond thuiskwam, trof hij zijn vrouw in innig samenzijn met zijn rivaal. Er ontstond een handgemeen waarna de minnaar uit het huis vluchtte. J.V. bleef alleen met zijn vrouw, en na een heftige woordenwisseling trok hij een mes en bracht haar een vijftal steken toe waarvan er één fataal bleek omdat hij een long doorboorde.

Stofschema's

Verwachtingen omtrent de inhoud van een tekst zijn belangrijk voor de interpretatie ervan. Ze kunnen de interpretatie in een bepaalde richting sturen. Daarom is het van belang dat men bij het analyseren van een tekst van het juiste verwachtingspatroon uitgaat.

Volgens W. Drop, hoogleraar in de taalbeheersing te Utrecht, kan zo'n verwachtingspatroon worden weergegeven in een stofschema. Afhankelijk van de aard van het behandelde onderwerp zijn bepaalde verwachtingen gerechtvaardigd betreffende de informatie die in de tekst aan de orde zal komen en de verbindingen tussen onderdelen daarvan. In een verslag van een misdaad gebeuren andere dingen dan in een literaire recensie, en er worden in een les over de topografie van Barneveld andere relaties gelegd dan in een beleidstekst. Wie met de stof vertrouwd is, weet wat er te verwachten valt. Hij kent het toepasselijke stofschema.

Hoe ‘voorkennis’ in de vorm van stofschema's een rol kan spelen bij het analyseren van teksten wordt door Drop uitgelegd in zijn vorig jaar verschenen boek Instrumentele tekstanalyse. Hiertoe maakt hij onder meer duidelijk dat concrete teksten als ‘invullingen’ kunnen worden beschouwd van een bepaald - bij de stof passend - stofschema. Zo'n stofschema kan bij voorbeeld worden weergegeven met behulp van ‘topische vragen’. Het kranteberichtje over de steekpartij is volgens Drop een invulling van een stofschema dat uit de volgende topische vragenreeks bestaat: wie (dader), wat (misdaad), waar (plaats), wanneer (tijdstip), waarom (motief), op welke wijze (middel).

Feitelijke relaties en kaderrelaties

In het stofschema wordt voorkennis aangeduid die iemand bij voorbaat al over de inhoud van een tekst kan bezitten. Deze voorkennis wordt als het ware gemobiliseerd door bepaalde signalen in de tekst. Vaak geeft de titel aan welk stofschema van toepassing is, bij voorbeeld bij de tekst over de steekpartij. Soms wordt het

[p. 55]

duidelijk door de indeling van de tekst of doordat gebruik is gemaakt van een vast ‘tekstmodel’, zoals bij een juridisch arrest.

Er worden in teksten allerlei relaties gelegd tussen grotere of kleinere onderdelen die verdere aanknopingspunten kunnen verschaffen voor de analyse. Drop onderscheidt relaties, die hij - wat ongelukkig - feitelijk noemt, van zogenaamde kaderrelaties.

Feitelijke relaties zijn verbindingen die ‘voor ons in de praktijk gewoon bestaan’ zoals een relatie van oorzakelijkheid, middel-doel of geheel-onderdelen.

Kaderrelaties daarentegen worden gelegd door de schrijver. Ze geven aan in welk perspectief de elementen uit de tekst die in een bepaalde feitelijke relatie tot elkaar staan, door hem gezien worden. Zo kunnen uitspraken waarin een (feitelijke) relatie van oorzaak en gevolg wordt uitgedrukt, worden gepresenteerd als argumentatie voor een bepaald standpunt:

De conjunctuur herstelt zich beslist nog niet. De produktie en de investeringen zijn immers beide over het laatste half jaar verder gedaald.

Hier is sprake van de kaderrelatie argumentatie-standpunt. Als het ware ‘over de feitelijke relatie heen’ legt de schrijver een verbinding tussen de ene uitspraak en de andere, waarbij hij aan de ene uitspraak een bepaalde rol of functie toekent ten opzichte van de andere - in dit geval een ondersteunende. Zo'n kaderrelatie kan ook worden gelegd tussen hele groepen uitspraken. Zo vergast Drop ons nog op een ander tekstje over een halsmisdrijf, waarin een uit meer uitspraken samengestelde argumentatie kan worden onderkend:

Het is zonneklaar dat de verdachte de ten laste gelegde moord heeft gepleegd.
Het motief is volstrekt duidelijk geworden. Verdachte leefde al lange tijd in onmin met het slachtoffer, zijn echtgenote, en had als begunstigde van een hoge verzekering op haar leven bovendien aanzienlijk geldelijk belang bij haar dood.
De gelegenheid om haar te doden deed zich voor, doordat de vrouw geregeld verschillende medicijnen had in te nemen, en gewend was de onaangename smaak te maskeren met gelijktijdig innemen van een zeer zoete chocolademelk. Verdachte heeft haar zo ongemerkt parathion in plaats van een der medicijnen kunnen toedienen.
Het middel in kwestie, parathion, had hij ter beschikking, zoals uit getuigenverklaringen onomstotelijk vast is komen te staan.

Een andere kaderrelatie is bij voorbeeld die van vergelijking waarbij een bepaalde visie wordt gegeven op een feitelijke relatie van overeenkomst of contrast.

Dienstbaarheid aan de praktijk

Zoals de titel van zijn boek al aangeeft, wil Drop zijn theoretische beschouwingen over tekstanalyse vooral dienstbaar doen zijn aan de praktijk. Hij presenteert zijn ideeën over stofschema's, feitelijke relaties en kaderrelaties als instrumenten voor het maken van verantwoorde samenvattingen, het opstellen van begripsvragen bij teksten en het verbeteren van de structuur van de tekst.

Voor de samenvatting betekent dit bij voorbeeld dat het stofschema wordt gebruikt voor het vaststellen van de hoofdzaken van de tekstinhoud. Uit het stofschema valt