Onze Taal. Jaargang 53

De toren van Babel

J.M. van der Horst

Chaucer, de dichter van de Canterbury Tales, is ook in Italië geweest. Daar vertaalde hij Boccaccio en heef t hij Petrarca ontmoet. Petrarca heet in mijn encyclopedie de eerste moderne mens, de inleider der renaissance. Chaucer heeft dus de inleider van de renaissance ontmoet.

Of het nu daardoor kwam of door iets anders, Chaucer heeft zich erover verwonderd dat mensen uit vroeger eeuwen heel anders spraken dan zijn tijdgenoten. In Italië kon dit want daar drong zich de vergelijking op tussen het Latijn van vroeger en het Italiaans van zijn dagen. Verwonderd is een te zwak woord; het moet een akelige, een schokkende ontdekking voor hem geweest zijn. Taal verandert.

Op school heb ik geleerd dat men in de renaissance de mens centraal stelde. En omdat het een christelijke school was, werd het met een tikje afkeuring gezegd. De renaissance als een periode van menselijke hoogmoed. Daar zit wat in, maar het is een halve waarheid. Hij moest wel, de renaissancemens, hij kon niet anders.

Neem nou Chaucer. Altijd had hij geloofd dat de verscheidenheid aan talen door God was ingesteld, ten tijde van de torenbouw van Babel. Eens was er een algemene oertaal geweest, bij de schepping van de wereld. Totdat God het in Babel nodig achtte verwarring te stichten en de taal der mensen te versplinteren tot een legioen van verschillende talen, de een voor de ander onverstaanbaar. Babel was de herkomst aller talen, daar had God ze gevormd. Veilig in Gods hand, ook in taalkundig opzicht. En dan ontdekken dat het Italiaans van de 14de eeuw helemaal niet uit Babel stamt, dat het uit het Latijn is ontstaan, in Italië. Dan valt Chaucer uit Gods hand. Als taal iets is dat veranderen kan, en geenszins in Babel voor de eeuwigheid gegeven werd, dan is de taal van God los. Dan is de taal iets van onszelf. Niks hoogmoed, het is de barre werkelijkheid. Die ontdekking gaat dieper dan in de 19de eeuw Darwins theorie over the origin of species.

Iets hiervan vinden we terug in de schilderkunst. In de 15de en 16de eeuw worden er talloze torens van Babel geschilderd, waaronder de beroemde van Breugel die nu in het Rotterdamse Boymans-van Beuningen is. Vóór de 15de eeuw en ná de 16de eeuw: geen of nauwelijks schilderijen van de toren van Babel. Opmerkelijk. De Babel-geschiedenis heeft de mensen pijnlijk dwars gezeten.

Zo zeer dat de meeste mensen het nog steeds niet willen geloven. Taalverandering, als men zich ervan bewust wordt, wekt weerzin en woede.

Niet in de hand

Niet iedereen reageert zo. In de 16de, 17de en 18de eeuw hebben sommigen de toestand zakelijk onder ogen gezien. Gegeven de veranderlijkheid van taal, gegeven dat die veranderingen door onszelf gebeuren, dan is er taalkritiek en taalverbetering mogelijk, zo dachten ze. Als niet God de maker van onze taal is maar wijzelf, dan is ze wellicht voor verbetering vatbaar. Taalbouwers heten zij, taaldespoten uit de pruikentijd. Maak onderscheid tussen hen en hun, gebruik waarmee als je naar zaken verwijst en met wie als je personen bedoelt. Het heeft allemaal weinig uitgehaald.

In de 19de eeuw gaan sommigen nog een stapje verder. Als taal iets van onszelf is, kunnen we ook zelf een nieuwe taal maken. Zo wordt het Esperanto gecreëerd, het Ido, het Volapük en talloze andere kunsttalen. God, die Babel nog niet vergeten is, glimlacht.

En nu loopt de renaissance ten einde. De taalverbeteraars hebben vrijwel niets bereikt. Kunsttalen kunnen niet concurreren met natuurlijke talen, of alleen maar in zeer beperkte domeinen. We dachten de taal in onze hand te hebben, maar de werkelijkheid blijkt andersom: taal heeft ons in de hand.

[p. 47]

We kunnen Chaucer zijn geloof in Babel niet teruggeven. Ten eerste omdat hij dood is, ten tweede omdat het Italiaans heus in Italië, en uit het Latijn, is gegroeid. Maar Chaucer is erger geschrokken dan nodig was. Taal is niet het produkt van mensen zoals de renaissancemens meende te moeten besluiten.

Wat is taal?

Wat is taal dan wèl? We weten het niet, en zijn de laatste honderd jaar al maar voorzichtiger en bescheidener geworden. In de vorige eeuw sprak men nog over: ‘de taal is gans het volk’. En: de taal weerspiegelt het karakter van een volk. Aan het einde van de vorige eeuw dook een nieuw inzicht op: taal is een expressiemiddel. Hetgeen een opmerkelijke degradatie betekent. We maken de taal niet, drukken er niet ons stempel op, maar gebruiken haar slechts. En toen die expressie nogal tegenviel, kwam er een nog zuiniger definitie: taal is een communicatiemiddel. Ook al gaat het nergens over, we praten tenminste met elkaar.

Na de Tweede Wereldoorlog is men daar sceptischer over geworden. Dichters van na de oorlog hebben weinig goeds over taal te melden. En de allerzuinigste taaldefinitie die ik ken, is van 1957. Dan schrijft Chomsky in zijn Syntactic Structures: ‘From now on I will consider a language to be a set (...) of sentences.’ Niet meer wat taal in wezen is, zelfs niet meer waarvoor zij dient, maar alleen nog ‘een verzameling zinnen’. We weten het niet, dat is duidelijk.

De oorsprong

Als de talen niet door God in Babel gemaakt zijn maar gegroeid uit vroegere talen, dan, zo mag je aannemen, zijn die vroegere talen ook weer gegroeid, uit nog weer vroegere talen. Als niet God het begin is, waar ligt dan wèl het begin? Van de renaissance af heeft men zich beziggehouden met het probleem hoe taal is ontstaan.

Deze vraag bevat de onuitgesproken vooronderstelling dat de werkelijkheid, de wereld, er eerder was, en dat taal daarin ooit, ergens, op de een of ander manier, is ontstaan. Dit is inderdaad de visie van moderne mensen, van wie Petrarca volgens mijn encyclopedie de eerste was. Ook op dit gebied kwam de renaissance met opvattingen die vaak lijnrecht tegenover het vroegere wereldbeeld stonden.

Voorheen had de gedachte geheerst dat niet de geschapen werkelijkheid, maar de taal er het eerst was. In de scheppingsgeschiedenis van Genesis wordt de chaos doorbroken door het spreken van God. Het woord ordent er de chaos en roept de werkelijkheid tot aanzijn. En verderop in de bijbel is sprake van het vleesgeworden woord. Eerst was er het woord, later pas het vlees. Het is de taal die de schepping teweegbrengt, niet andersom. Aldus de middeleeuwse, bijbelse, visie. Deze opvatting wordt dan in de renaissance verlaten en vervangen door de nauwelijks minder problematische opvatting volgens welke taal ooit, ergens in de geschiedenis, ontstaan is.

Hoe dan wel? Men is er niet uitgekomen. Men raakte de discussie zelfs zozeer beu dat in 1866 bij de oprichting van de Société Linguistique de Paris in de statuten een bepaling werd opgenomen dat er niet over de oorsprong van taal gesproken mocht worden. Een nog steeds verbazingwekkend statuut. Heden ten dage zijn er eigenlijk geen serieuze linguïsten bezig met de vraag naar het ontstaan van taal.

Chaucer en wij

Zonder overdrijving kan van taal worden gezegd dat we niet weten wat ze eigenlijk is, noch vanwaar ze komt, noch waarheen ze gaat. Dit lijkt een half-poëtische ontboezeming, maar het kan ook in alle nuchterheid vastgesteld worden.