Onze Taal. Jaargang 53

Boekbespreking
Guépins pleidooi voor de retorica

E.J. van der Spek - Amsterdam

J.P. Guépin, De Beschaving
Bert Bakker, Amsterdam 1982. 575 pgs., f 69,50

De regels die Orwell in zijn Nieuwspraak-grammatica uiteen heeft gezet, zijn er op gericht het denkproces van mensen te sturen door hun taalvermogen te beheersen. Een van de consequenties van de Nieuwspraak-regels is dat argumentatie een stuk eenvoudiger zou worden. De maximes van totalitariteit, ondubbelzinnigheid en soberheid (zie ‘Onze Taal’ oktober 1983) zouden ervoor zorgen dat alle lastige woorden (zoals democratie en ideologie) verdwijnen en dat de woorden die overblijven één duidelijke, ondubbelzinnige betekenis hebben. Een in het nauw gedreven deelnemer aan een discussie zou zich in de Nieuwspraak dan ook niet meer kunnen redden door bij voorbeeld een andere betekenis toe te kennen aan de woorden die hij heeft gebruikt. Een dergelijke toekomstvisie moet een schrikbeeld zijn voor de retoricus J.P. Guépin: hij krijgt het al benauwd bij het idee van een argumentatietheorie waarmee zou kunnen worden bepaald wanneer een discussie als verloren of als gewonnen moet worden beschouwd.

In De Beschaving houdt Guépin een pleidooi voor de retorische mentaliteit. De retoricus ziet elke menselijke uiting als zet in een strategie, in het spel met een publiek dat hij wil overtuigen. Dit betekent dat een menselijke uiting niet in de eerste plaats wordt beoordeeld op waarheid, oprechtheid of originaliteit maar op de functie in het spel; het gaat er om of de uiting een goede zet is. Een goede zet is bij voorbeeld het prijzen van de rijkdom voor een weeldezuchtig publiek, en het prijzen van de soberheid voor een publiek van monniken. Guépin verdedigt de retorische mentaliteit tegen dogmatisme van welke signatuur dan ook (taalwetenschappelijk, filosofisch of politiek). Hij stelt deze mentaliteit gelijk aan de tolerante, enigszins sceptische houding van de liberaal. In laatste instantie valt de retorica samen met de westerse beschaving die dan wordt getypeerd door een aantal abstracte (niet-inhoudelijke) spelregels. ‘Dus niet: “Ge zult niet stelen” maar: “Als ge wilt stelen, moet ge daar deugdelijke argumenten voor hebben”.’

Retorica en argumentatie

Hoewel de retorica volgens Guépin als geordende discussie de basis van onze beschaving vormt - het is geordende discussie of oorlog - doet men er goed aan het argumenteren aan de tegenstander over te laten: wie argumenteert, verzwakt zijn positie. Om dezelfde reden is het van belang om vaag te blijven en de tegenstander tot precisie te dwingen. ‘De retoricus zwelgt in dubbelzinnigheid of vaagheid; ze bepalen zijn kunst, en hij ziet in veinzen de kern van beschaving.’ Wie zich op een vage stelling heeft vastgelegd, kan zich bij een aanval altijd redden door dissociatie van begrippen. Bij voorbeeld: ‘Democratie betekent dat de meerderheid beslist.’ ‘Ja, maar ik bedoel met democratie juist dat er ook naar de ideeën van de minderheid geluisterd moet worden.’

Een discussie vindt plaats omdat men het oneens is over een bepaalde stelling, maar om zinvol te kunnen discussiëren is het tevens nodig dat men het - op een algemener niveau - met elkaar eens is. Tegenstellingen kunnen pas worden gehanteerd wanneer gesprekspartners weten waar ze het over hebben, wanneer de tegengestelde begrippen ondergebracht kunnen worden in een ‘bovenbegrip’. Als twee mensen het oneens zijn over de vraag of een bepaalde vogel een havik of een buizerd is, kan het helpen als ze het erover eens zijn dat het in elk geval een roofvogel is.

Argumentatie is in Guépins visie deugdelijk als deze het publiek waarvoor het bestemd is, overtuigt. Een uitspraak is pas waar wanneer deze door een bepaald publiek is geaccepteerd. De kwaliteit van de argumentatie wordt dan