Onze Taal. Jaargang 51

[p. 154]

Van taalplaque en woord-inflatie

Wellicht is woordwoekering de best passende naam voor het verschijnsel dat heel toereikende woorden, namen, begripsomschrijvingen nodeloos uitdijen. Een tamelijk recent verschijnsel, lijkt het: nog geen decennium oud.

Iedereen, van scholier tot beroepswielrenner, spreekt tegenwoordig niet meer van doel maar van doelstelling, waaruit een taakstelling voortvloeit die gegeven de feitelijkheden van het werkveld in haar totaliteit nagestreefd moet worden. Wonderlijke aankoeksels en zo gaarne gevreten!

Ons ontredderd land mag zich thans verlaten op maatschappelijk (sociaal, cultureel) werkenden waar onze ouders nog overgeleverd waren aan maatschappelijk werksters. De wijkzuster is niet alleen haar Solex kwijt maar ook haar naam: haar werk wordt nu gedaan door een fris team van wijkverpleegkundigen en wijkziekenverzorgenden. Onderwijzers en onderwijzeressen zijn verdrongen door hordes onderwijsgevenden, leerkrachten door lesgevenden; leerlingen werden, geheel in stijl, studerenden. Bejaardenhuizen, dat wil zeggen woonverbanden voor ouderwordenden, worden gerund door leidinggevenden.

Taalwratten en taalplaque, maar de gegevenheden zijn niet anders: informateur Lubbers slaat aan het afconcluderen, daarmee beantwoordend aan veler verwachtingspatroon. Wim Kok, voorman van het vakbondsgebeuren, geeft boven wantrouwen de voorkeur aan wantrouwigheid. Marathonloper Nijboer heeft kennisgemaakt met de alleenheid van zijn trainingsarbeid, zijn coach verzet zich tegen afdramatiseren. Het probleem blijkt een problematiek te zijn en wie holle taal uitslaat is niet meestal maar in zijn algemeenheid een zwammer.

Illustraties te over; de woekergeest zou hier influisteren: een brede verscheidenheid van illustratiemateriaal.

Mogelijk kan in zoveel taaluitdijing een patroon ontdekt worden. Bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden en tegenwoordige deelwoorden, bijvoorbeeld, worden tot de stand der zelfstandige naamwoorden verheven (in zijn totaliteit resp. streetcornerwerkende). Er wordt iets pleonastisch voorgeplakt (opstarten, uitgroeien) of het achtervoegsel -heid wordt eraan gebreid als gold het de ontdekking van een soort of geslacht (gegevenheid). De optuiging geschiedt nu eens door een heuse samenstelling te smeden (antwoordpatroon, uitgavensfeer, investeringsklimaat), dan weer door de toevoeging van een bijna loze precisering (besluitvorming, taakstelling). Zo'n ogenschijnlijke wirwar noodt tot een zoekproces naar het gebruikssysteem van deze woordwoekeringen.

Een voor de hand liggende verklaring is, dat de nieuwe, langere versie gewichtiger klinkt en aldus meer lijkt te bieden: de serre wordt serrekamer en de klerenkast garderobenis. Een woning met dergelijke extra's mag natuurlijk wel wat extra's kosten. Daarnaast is er de broodnodige verzachting: van een bejaarde zijn de dagen wel zo ongeveer geteld, maar de ouderwordende (al wat leeft en ademhaalt) kan nog jaren mee. De huishoudster is gestegen tot de hoogte van huishoudkundige maar lapt dezelfde ramen met hetzelfde koude water. De verzachting die dit soort eufemisme biedt, bestaat bij de gratie van de vervaging.

In de groep van beroepen en functies zien de uitstulpsels er wat gecompliceerder uit. Enerzijds verschuift de nadruk van persoon naar activiteit (onderwijzer-onderwijsgevende) en mag het afnemersbestand dus meer waar voor hetzelfde geld verwachten. Anderzijds wordt de (vermeende) deskundigheid zo krachtig op de voorgrond geplaatst dat men zich met recht en reden onzeker mag voelen over het praktische gehalte van de functie. Een genezer belooft dat hij je geneest, maar van een geneeskundige weetje alleen dat hij doorgeleerd heeft en je verder niets belooft. Minder waar voor hetzelfde geld?

Handig en eigentijds is ondertussen wel, dat de nieuwvormingen zowel voor de mannelijke als vrouwelijke kracht te benutten zijn en de antiseksistische strijd toegespitst kan worden op de aanduiding m/v of v/m. (Het m/v en v/m hebben ook zo hun nadelen, omdat er een onderliggende en een bovenliggende wordt gecreëerd.) Bluf en klop-klop, maar de onwetende buitenwacht dient wel goed te begrijpen dat de taalwoekeraar ingevoerd is en de ontwikkelingen op de voet volgt. Wie het tejatergebeuren in zijn totaliteit volgt, doet vanzelfsprekend wel even iets anders dan de Uit-agenda bijhouden.

Er straalt iets sociaal wetenschappelijks af op de verontruste ouder die geconfronteerd wordt met het drinkgedrag van minderjarigen en de sprekende heeft vast meer dan lagere school gehad wanneer hij meent, dat een nivellerend beloningssysteem van de overheid een voorbeeldfunctie voor het bedrijfsleven moet vervullen.

Woordinflatie, in de letterlijke zin van het woord inflatie. In veel gevallen tonen de voorbeelden aan dat er kennelijk iets uit het wetenschapsbedrijf is doorgelekt in de omgangstaal. Van de wijze waarop de wetenschap in de alledaagse taal doordruppelt, valt meer dan alleen deze constatering te vermelden. Er is een grote groep taalgebruikers die, onbekend met de herkomst van die

[p. 155]

woorden, argeloos een aantal niet moeilijk uit te spreken vaktermen hanteert. Omdat ze fraaier, zwaarwichtiger, ‘wetenschappelijker’ klinken: met gebruikmaking van, problematiek, wapensystemen en inkomenspositie zijn microfoongenieker.

De geïmponeerde taalgebruiker staat het laagst op de ladder; hij lengt zijn taal met pseudo-wetenschap aan, want hij leest het in zijn krant, hij hoort het gebruiken door zijn buurman die doctorandus is of door de ministerpresident die professor is. En hij vindt dat wel wetenschappelijk klinken. Hij annexeert de termen vanwege die zweem van wetenschappelijkheid, niet omdat hij weet wat hij ermee zegt. Het omgekeerde is het geval: hij weet niet wat hij ermee zegt, zijn begrip van de wereld is hetzelfde gebleven.

Een tree hoger staat de gebruiker van ‘in zijn algemeenheid’ en ‘in zijn totaliteit’. De suggestie is hier, dat spreker grotere verbanden, grotere gehelen ziet èn de plaats van het onderwerp van gesprek daarin. Wat in werkelijkheid bereikt wordt, is dat de vaagheid vergroot wordt, omdat er geen enkele specificatie op volgt.

Op de volgende sport staan de woekeraars die niet alleen weten dat er grotere gehelen bestaan, maar die bovendien tot uitdrukking wensen te brengen



dat zij de ordening van die gehelen doorzien. Zij spreken niet van ‘een eerste levensbehoefte’ maar van ‘één van de eerste levensbehoeften’ en in plaats van ‘belangrijk is verder’ van ‘een element van belang is voorts’. De indruk die ze wensen te wekken is duidelijk: er zijn grotere verbanden en althans ik doorzie ze. Wat al deze taalgebruikers verbindt, is



dat ze begrippen hanteren uit een andere (slechts voor wie daarin verkeert, bekende) werkelijkheid en dat doen zònder dat zij kennis hebben van die werkelijkheid. Zij gebruiken derhalve meer ‘taal’ om naar hetzelfde, oude begrip te verwijzen en creëren daarmee taal- c.q. woordinflatie.

Dieper op dit verschijnsel ingaan, is in dit bestek niet mogelijk. Het zij zonneklaar, dat er hoogst boeiende mechanismen schuilgaan achter beide typen woordinflatie: dat van de eigentijdse interessantdoener en dat van de wetenschappelijke taal-uitslaande. Gemeen hebben beide ongetwijfeld, dat de aankoeking eerder door relationele argumenten wordt ingegeven, dat wil zeggen door de behoefte een bepaalde indruk te wekken bij een deel van de omgeving (leefsfeer, cliëntensysteem) dan door een veranderde kijk op de werkelijkheid.

Opmerkelijk en onthullend tegelijk is dat men om te kunnen imponeren, nu leentjebuur gaat spelen bij de nieuwe klasse der magiërs en ingewijden: de wetenschappers. Wàt daar evenwel ook geleend wordt, begrip is het in elk geval niet. Suggereert het vernieuwde woordgebruik dat wetenschappelijke inzichten neerslaan in de omgangstaal en ontlast dat bij menig populistisch academicus het dure geweten, in werkelijkheid verheugt de woordwoekeraar zich om de bekende dooie mus. Hij krijgt de sleutels van villa's en bungalows waar hij nooit een voet over de drempel zal zetten.

Verwonderlijk is het dus niet dat de toevoeging van zoveel vaags aan de taal het onderlinge begrip kennelijk niet schaadt: dat begrip is en blijft immers even globaal. Wel resteert de vraag, hoe lang het duurt voor een veranderde taal tot een veranderde wereld leidt. Er zijn filosofen die erin geloven en zeggen dat het ooit - zo niet dagelijks - gebeurt. Daarom over woordinflatie maar niet geschoolmeesterd.

Andries J. Baart

andragoloog

Zevenaar

Robert-Henk Zuidinga

free-lance journalist

Amsterdam