Onze Taal. Jaargang 51

[p. 152]

Weglatingen, toevoegingen en wijzigingen

Om met de deur in huis te vallen: er worden in het dagelijkse gesprek, vooral als het een beetje vlug gaat, vele letters weggelaten. Neem bijvoorbeeld de zin: ka je da fo me doen? Hierin worden respectievelijk een n, t en een r niet uitgesproken. Op schrift lijkt dat erg onverzorgd Nederlands. In toespraken of voordrachten zal men, normaliter, zijn woorden ook wel beter afmaken. Maar in het dagelijkse gesprek zegt iedereen het zo, en is het zelfs zo gewoon dat het niet of nauwelijks opvalt.

Ik heb van tijd tot tijd notities gemaakt van deze weglatingen, en getracht om er enig systeem in te ontdekken. Ik meen dat er wel iets over te zeggen valt, en geef onderstaand het resultaat.

Behalve weglatingen zijn er ook toevoegingen en wijzigingen. Voorbeeld van een toevoeging: heb je-n-em gezien. Voorbeeld van een wijziging: goeie (= goede).

Vooraf nog een opmerking: we zullen het niet hebben over weglatingen of wijzigingen, die een gevolg zijn van onze historische spelling, bijvoorbeeld tuis (thuis), ert (erwt), amt (ambt), enz. Evenmin letten we op het algemeen voorkomende weglaten van de n op het eind van werkwoorden, meervouden, enz. die uitgaan op -en.

Weglatingen

1. In de geschreven taal zijn slechts weinig weglatingen toegestaan. Voorbeelden: de d in rijbewijs, scheikunde, glijbaan.

2. Wel algemeen aanvaard, maar in de schrijftaal niet of nauwelijks toegepast: 't voor het, 's voor eens, z'n voor zijn, 'r of d'r voor haar, 'k voor ik, ie voor hij (in vragende zinnen). Deze weglatingen kunnen niet worden toegepast als het woord de klemtoon heeft.

3. Verder worden vooral medeklinkers weggelaten aan het eind van een woord of lettergreep. Voorbeelden:

b (uitgesproken p): hè je;

d (dt, t): ik vin, ik wor, een nachje, een tochje;

f: gee maa(r) hier;

k: zaddoek (= zakdoek);

l: ik za je helpen;

n: ka je; ga da maar, ommogelijk (= onmogelijk);

p: zeebel (= zeepbel);

r: spabank; dat is fo jou. ‘Bijvoorbeeld’ wordt soms vervormd tot befobbelt. Zie verder de opmerking aan het eind;

t: zie d;

w: (wordt meestal nog juist gehoord in uw).

Van de letters g (ch), j, m en s zijn dus nog geen voorbeelden voorradig, v en z komen niet aan het eind van een lettergreep voor.

Een bijzonder geval is de ‘gebrouwen’ r, die soms geheel verdwijnt: goot (groot), gaag (graag), pogamma (programma). In de praktijk blijkt de kans op misverstanden zeer gering. Soms gaat de uitspraak naar de ch, bijvoorbeeld in de veel voorkomende tv-woorden romig en geurig (chomech, cheuchech).

4. Weglating aan het begin van een woord: de h in het Zuidnederlands (ij eeft). Zie verder onder 2.

5. Weglatingen in het midden van een woord: as (als), apteek, kaptein, jonges. Hij het (= heeft).

6. Weglatingen van een gehele lettergreep: la we gaan, da moe we nie doen.

Toevoegingen

Deze zijn veel zeldzamer. Er blijkt soms behoefte te zijn aan een tussenletter: heb je-n-em gezien; as-t-ie komt; he-t-ie et gezien; dat-e-me toffe jonges zijn.

Eigenaardig is het verleden deelwoord gegloofd. Is dit naar analogie van gegleden? Of komt het doordat het werkwoord als ‘gloven’ wordt uitgesproken. Nog twee interessante voorbeelden: de woorden hiero en daaro (Amsterdams?). M.i. zijn dit overigens geen toevoegingen, maar weglatingen uit de woorden hierzo en daarzo (vgl. Frans voilà).

Wijzigingen

De letter d wordt nogal eens veranderd in j: goeie, kaai, gerejen, lojig (zwaar als lood); ik ben ermee uitgeschejen (ja, zo wordt het in de praktijk bijna altijd gezegd!).

Soms wordt de d een w: ouwe.

De uitgang -je wordt -ie: een happie, een ijssie.

‘Regelmatig’ maken van werkwoord: gane we, zijne we, (of: me).

Bespreking en conclusies

Het bovenstaande is, zoals gezegd, opgesteld aan de hand van notities uit de praktijk, en wel in hoofdzaak de praktijk van de omgeving van de schrijver, dat wil zeggen Amsterdam en West-Nederland. Voor het oosten en noorden zullen heel andere regels gelden.

Ik ben mij ervan bewust, dat met het opgetekende materiaal het onderwerp nog lang niet uitgeput is. Tot nu toe zijn de volgende conclusies te trekken:

- Weglatingen komen veelvuldig voor, en wel vooral aan het eind van woorden of lettergrepen.

- De meeste medeklinkers worden wel eens weggelaten.

- Soms betreft het eenvoudige assimilaties (zeebel voor zeepbel). Deze zouden wellicht beter apart gehouden kunnen worden.

- Afgezien van deze assimilaties behoren alle gegeven voorbeelden tot de ‘frequente woorden’, zoals blijkt uit raadpleging van het boek ‘Spreektaal. Woordfrequenties in gesproken Nederlands’ (1980, E.D. de Jong). Dat weglatingen juist bij frequente woorden veel voorkomen, spreekt eigenlijk vanzelf.

- Toevoegingen en wijzigingen komen veel minder voor; van bepaalde regels kan daarom moeilijk worden gesproken.

Een laatste opmerking is dat bij het onderwijs, speciaal aan buitenlanders, gewezen zou kunnen worden op de gesignaleerde afwijkingen.

W.J. Nijveld

scheikundige

Amsterdam