Onze Taal. Jaargang 51

[p. 150]

Taaleconomie (II)

In het vorige nummer werd gesproken over voeder-voer, mede-mee. De auteur gaat nu verder met -ede en -de.

In 't bijzonder de uitgang -ede schijnt voor samentrekking vatbaar te zijn: mee voor mede (maar wel: medewerker, mededeling), bedstee voor bedstede, schee, snee, bee, tevree.

De uitgang -de valt weg in moe voor moede, kou voor koude, armoe voor armoede, in la, chocola, zij (zowel als stofnaam als in de betekenis ‘kant’), blo (beter blo Jan dan dô Jan).

In stammen van werkwoorden verdwijnt de d, zo ook in samenstellingen met zulke stammen: ik rij (rij jij of rij ik?), glij, hou van jou en blijf je trouw, hou en trouw, houvast, rijpaard, glijbaan, leiboom, leidraad (daarom maar één d), tijloos (voor tijdeloos, omdat deze bloem ‘buiten de tijd’ van het bloeien, vroeg in de lente, bloeit).

Behalve de d valt soms ook de g tussen klinkers weg, maar wordt dan vervangen door een i: dweil uit dwegel (van 'n oud werkwoord dwagen, dat wassen betekende), peil uit pegel en zeil uit zegel. (In 't Duits nog Segel.)

Na de klank ou (soms geschreven als au) valt de d ook weg, maar de tussenklank klinkt dan als w; zo noemt men de scheepskapitein wel de ouwe (nooit de oude). In 't Afrikaans wordt die w niet geschreven: ouer (= ouder), nouliks (= nauwelijks), outijds (= ouderwets), oubakke.

Oude uitgangen treffen we nog aan in: verzoeke te bellen zegge en schrijve twintig gulden, verblijve hoogachtend, enz. In 't Duits worden deze uitgangen nog steeds gebruikt: ich bitte, sage, schreibe, enz., maar in 't Nederlands zijn ze, behalve in bovengenoemde uitdrukkingen, overal afgevallen: ik verzoek, zeg, schrijf, enz.

Behalve door het wegvallen van 'n enkele klank komen ook langere samentrekkingen voor: soms uit somtijds (vergelijk Engels sometimes), bongerd of bogerd uit boomgaard, altoos uit altoges (met iedere ‘tog’ of teug), misschien uit ‘mag schiên’ d.i. 't kan geschieden of gebeuren (vergelijk Frans peut-être en Engels maybe, allebei: 't kan zijn), telkens (uit telken male of t'elken reize), elkaar voor elkander (d.i. elk de ander, het Westfries kent nog 'n aer voor 'n ander), niemendal uit niet met al (in de ‘burgervrijaedje: Kobus en Agnietje’ van Justus van Effen uit 1733 komt nog de volledige vorm voor: ‘ik zal niet lijden, dat het meisje niet met al ten huwelyk brengt’), ree uit gereed (‘Holla bootsman! alles reê? in 't liedje van J.P. Heye: ‘Naar zee’); uit de laatste tijd zijn nog te noemen: behartenswaardig uit behartigenswaardig en onterecht uit ten onrechte.

2. Buiging

Onder verbuiging valt zowel verbuiging (van zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden, voornaamwoorden en telwoorden) als vervoeging (van werkwoorden). Vooral bij de vervoeging kunnen we vereenvoudigingen aantreffen, die 'n meer economisch taalgebruik hebben teweeggebracht.

In een spraakkunst uit 't begin van deze eeuw vinden we in de onvoltooid tegenwoordige tijd nog vormen als: jullie loopt. Dit wordt tegenwoordig zo goed als niet meer gezegd, maar men zegt dan: jullie lopen. Op die manier is 'n vereenvoudiging bereikt: de drie meervoudsvormen zijn gelijk geworden ‘wij lopen, jullie lopen, zij lopen’.

Ook de gebiedende wijs kende vroeger twee vormen: ‘loop!’ (enkelvoud) en ‘loopt!’ (meervoud). De laatste wordt tegenwoordig nog maar weinig gebruikt; in plaats van ‘loopt, jongens!’ of ‘doet je best, kinderen!’ zeggen we nu: ‘lopen, jongens!’ en ‘doe je best, kinderen!’.

3. Woordvorming
(door samentrekking en verkorting)

De meeste verkortingen en samentrekkingen treffen we aan bij de woordvorming. Lange woorden worden afgekort tot 'n enkele lettergreep, soms blijven alleen enige letters over (z.g. ‘letterwoorden’), voorvoegsels verdwijnen, omdat men de woorden ook zonder deze wel begrijpt. De voorbeelden liggen voor 't grijpen, het volgende maakt dan ook geen aanspraak op volledigheid.

Vooral de ‘horeca’ levert ons veel voorbeelden. Daar is allereerst de man die ons bedient, de ‘ober’ (oberkelner, uit 't Duits overgenomen). We bestellen bij hem 'n koffie (d.w.z. 'n kopje koffie), 'n broodje kaas ('n broodje met kaas), 'n pils (pilsener bier), 'n advokaatje ('n advokatenborrel), 'n klare (jenever), 'n oude of 'n jonge (klare), 'n glaasje brandewijn (gebrande wijn), 'n glas port, sherry, champagne of bordeaux (waarbij telkens de toevoeging ‘wijn’ is weggelaten). Als we nu maar niet ‘onder invloed’ gaan rijden (d.w.z. onder invloed van alcohol), anders zou de drankbestrijding (nl. bestrijding van misbruik van alcoholische dranken) waarschuwend de vinger opsteken. Maar ook op allerlei ander maatschappelijk terrein treffen we verkortingen aan. Op school spreken de kinderen van de ‘juf’, waarmee ze juffrouw bedoelen. Het woord ‘prof’ heeft zelfs twee betekenissen: ‘professor’ bij het hoger onderwijs en ‘professional’ in de sport.

Zo ook met 't woord ‘gym’, dat behalve gymnasium ook gymnastiek kan betekenen. Voor de laatste hebben onze ‘tieners’ (teenagers) gympjes nodig (gymnastiekschoentjes). Met de ‘bieb’ duiden ze de bibliotheek aan, en 'n auto is eigenlijk 'n automobiel, evenals de ‘bus’ 'n auto-omnibus. De radio zou vollediger ‘radiotoestel’ moeten heten en 'n accu is 'n accumulator. Muziekinstrumenten heten piano en cello, verkort uit pianoforte en violoncello. Het woord ‘oorkussen’ kennen we vrijwel alleen nog uit het spreekwoord ‘Ledigheid is des duivels oorkussen’, gewoonlijk zeggen we alleen ‘kussen’ (vergelijk ook 't Franse ‘oreiller’ met ‘oreille’).

Vooral leenwoorden uit andere talen wil men graag afkorten: convo voor convocatie, info voor informatie, intro voor introductie, enz. Men noemt dit soms woordmoeheid, b.v. Sophie van der Beek in o.t. van september 1978 (blz. 71). Maar ik zou haar willen vragen: ‘Gaat u nooit met de metro, maar wilt u alleen reizen met de metropolitain? Laat u nooit 'n foto maken, maar neemt u slechts genoegen met 'n fotografie? U hebt ook nooit steno willen leren, maar wel stenografie?’ Ik zou in plaats van over woordmoeheid liever spreken over taaleconomie.

In militairte dienst is de ‘luit’ natuurlijk de luitenant, maar misschien weet niet iedereen, dat de ‘aal’ daar de aalmoezenier aanduidt en de ‘doom’ (voor dominee) de veldprediker. Met de ‘majoor’ bedoelt men daar vaak de sergeant-majoor; ter onderscheiding noemt men daarom de ‘echte’ majoor wel de ‘groot-majoor’.

Trouwens: ‘hij is pas 'n week in dienst’ betekent in dat verband alleen ‘in militaire dienst! Daarentegen betekent de zin ‘De dienst begint om 10 uur’ buiten dit verband de ‘kerkdienst’. Eveneens buiten militair verband betekent ‘de officier’ meestal ‘de officier van justitie’.

W.B. Rombouts

Den Haag