Onze Taal. Jaargang 51

[p. 33]

[Nummer 4]

Enkele voorbeelden van INTERLINGUÏSTIEK

Oorsprong

De term ‘interlinguïstiek’ wordt, voor zover ik heb kunnen nagaan, voor 't eerst gebruikt in 1931 door de Deense linguïst Otto Jespersen (1860-1943) in International Communication, waarin hij deze ‘nieuwe wetenschap’ omschrijft als een tak van de taalwetenschap ‘die zich bezig houdt met de structuur en de essentiële elementen van alle talen, met het doel een norm te vinden voor hulptalen, bestemd voor mondeling en schriftelijk gebruik tussen volken die zich niet door middel van hun nationale talen wederzijds verstaanbaar kunnen maken.’ (‘A new science is developing “Interlinguistics”, - that branch of the science, of language which deals with the structure and basic ideas of all languages with a view to the establishing of a norm for interlanguages, i.e. auxiliary languages destined for oral and written use between people who cannot make themselves understood by means of their mother tongues.’)

Daarna treffen we deze term opnieuw aan in 1950 in Interlingvistiko kaj Esperantologio door W. Manders, die in 1947 gepromoveerd was op een proefschrift Vijf kunsttalen, vergelijkend onderzoek naar de waarde van het Volapük, Esperanto, Ido, Occidental en Novial. Laatstgenoemde hulptaal is een schepping van Jespersen, die het in 1928 publiceerde. (Nov = nieuw, ial = international auxiliary language.)

In Jespersens definitie kunnen we twee elementen onderscheiden:

1. wat deze tak van de taalwetenschap behelst, en

2. welk doel Jespersen hiermee wil bereiken.

Het eerste omvat de theoretische studie die beoogt inzicht te verwerven in het wezen van de natuurlijke taal in het algemeen, wat tegenwoordig als ‘algemene taalwetenschap’ wordt aangeduid. Het tweede handelt over de practische toepassing van deze kennis op een speciaal terrein, namelijk het construeren van hulptalen, dus behoort tot de toegepaste taalkunde.

Andere interpretatie

Nu zal niemand een taalkundige, zeker niet een van het formaat van Jespersen, het recht ontzeggen zelf te bepalen, welke toepassing hij wil maken van een door hem ingevoerde nieuwe wetenschap. Ik waag het echter de term ‘interlinguïstiek’ anders dan hij te interpreteren en stel daarom voor de omschrijving hiervan te wijzigen in ‘die zich bezig houdt met de overeenkomsten en verschillen die we constateren bij de studie van uiteenlopende talen, waarbij wederzijdse beïnvloeding zoveel mogelijk is uitgegesloten.’

Het gaat hier dus niet om de ‘vergelijkende taalwetenschap’, zoals deze omstreeks de eeuwwisseling door de Junggrammatiker (neogrammatici) werd bedreven, want daarin gaat het juist om de overeenkomst die in verwante talen te constateren is. Nee, het betreft hier talen die niet tot dezelfde talengroep (taalfamilie) behoren, maar juist tot verschillende groeperingen, terwijl de kans op wederzijdse beïnvloeding minimaal is, liefst geheel is buitengesloten.

[p. 34]

Doel

Wat is nu het doel van deze studie? Aan te tonen dat mensen, levende in een ander klimaat, onder andere omstandigheden, ja zelfs in verschillende werelddelen, toch soms spontaan tot gelijke taaluitingen kunnen geraken, waarbij de invloed van een niet-verwante taal niet in overweging kan komen. En omgekeerd, dat zij dezelfde zaak ook van een geheel verschillend standpunt uit kunnen beschouwen, waaruit hun totaal ander wereldbeeld kan blijken.

Omwille van de overzichtelijkheid zal ik de te behandelen voorbeelden in vier categorieën verdelen, die respectievelijk zullen omvatten:

a. verschillen in de Westeuropese talen;

b. overeenkomsten in dezelfde groep van talen;

c. verschillen in talen in en buiten Europa;

d. overeenkomsten in deze talen. Beïnvloeding van de ene taal(groep) op de andere moet hierbij zoveel mogelijk gelijk uitgesloten zijn.

a. Verschillen in Westeuropese talen De begrippen leven en dood worden in de Romaanse talen heel anders beoordeeld dan in de Germaanse talen. Als voorbeeld nemen we het Nederlandse woord ‘stilleven’. Dit luidt in het Frans ‘nature morte’, Italiaans ‘natura morta’, Portugees ‘natureza morta’, Spaans ‘naturaleza muerta’. Daarentegen in het Duits ‘Stilleben’, Engels ‘still life’. Het Franse ‘danger de mort’ wordt in het Nederlands ‘levensgevaar’ genoemd, evenzo Engels ‘danger (peril) of life’, Duits ‘Lebensgefahr’. Omgekeerd luidt de Nederlandse uitdrukking ‘om de (dooie) dood niet’ in het Frans ‘jamais de la vie’, terwijl het Duits hier ‘für mein Leben nicht’ heeft (invloed van het Frans?).

b. Overeenkomsten in Westeuropese talen

In Nederlandse streektalen komen voor het begrip ‘kus’ onder andere de volgende woorden voor:

‘mondje, toetje, tuut, muulje, bek’. In gemeenzaam Frans kent men ‘bécot’, samenhangend met ‘bec’ (mond). (Bijvoorbeeld in de uitdrukking ‘avoir bon bec’, niet op z'n mondje gevallen zijn.) Maar reeds in het Latijn vinden we voor kus het woord ‘osculum’ als deminutivum van os(oris) = mond. En in Zuidduitse streektalen bestaat het woord ‘Gosche(r)l’ samenhangend met ‘Gosche’ = mond.

c. Verschillen in talen in en buiten Europa

Het woord ‘sleutel’ hangt in vrijwel alle Westeuropese talen samen met het begrip ‘sluiten’. Voorbeelden: Duits ‘Schlüssel’ met ‘schliessen’, Latijn ‘clavis’ met ‘claudere’. Vandaar Frans ‘clef’ (of clé), Italiaans ‘chiave’, Portugees ‘chave’, Spaans ‘llave’. Maar een sleutel dient niet alleen om iets te sluiten, maar ook om iets te openen (vergelijk blikopener). Vandaar dat in Semitische talen dit begrip wordt weergegeven door ‘opener’: Hebreeuws: ‘maftéach’ van ‘patach’ = openen; evenzo Arabisch ‘miftâch’ van ‘fatacha’ = openen.

d. Overeenkomsten in talen in en buiten Europa

1. De begrippen ‘tong’ en ‘taal’ hangen zowel in Europese als niet-Europese talen nauw samen. Denken we allereerst aan het bekende liedje ‘Kinderen van één Vader’, waarin de regels voorkomen: ‘Hoe we mogen spreken, In wat tong of taal... ’. Verder zij gewezen op het Frans ‘langue’, maar ook op de Slavische vormen ‘jazyk’ (Russisch) en ‘jezik’ (Joegoslavisch) en tenslotte op het Hebreeuws ‘lasjon’. In al deze talen betekenen de genoemde woorden zowel ‘tong’ als ‘taal’.

2. In sommige talen worden dezelfde woorden gebruikt voor de begrippen ‘hand’ en ‘arm’; zo ook voor ‘voet’ en ‘been’, voor ‘vinger’ en ‘teen’, voor ‘duim’ en ‘grote teen’. Voorbeelden vinden we onder andere in Slavische talen: Russisch en Joegoslavisch ‘ruka’ (arm en hand), ‘noga’ (been en voet). Ook in het Hebreeuws betekent ‘règèl’ zowel been als voet. ‘Etzbah’ betekent vinger, maar de teen wordt ‘etzbah harègèl’, dat is voetvinger genoemd. In het Sranan tongo (de taal van Suriname) betekent ‘anoe’ zowel hand, arm als mouw. Zegt men daar in het Nederlands: ‘Hij heeft z'n hand gebroken’, dan bedoelt men meestal: z'n arm. (Ook in het Engels duidde men tot 1751 met ‘hand’ vaak ook de hele arm aan.) Op dezelfde wijze zegt men daar: ‘Hij heeft z'n voet gebroken’ en meent meestal: z'n been. (Het Engelse ‘foot’ betekende tot 1661 ook het hele been.) In het Sranan tongo gebruikt men voor beide begrippen het woord ‘foetoe’. Met ‘duim’ wordt soms de grote teen aangeduid; in het Engels was dit met ‘thumb’ nog tot 1643 het geval.

3. Het bloempje dat in het Engels daisy heet (madeliefje), leidt zijn naam af van de zon als ‘oog van de dag’ (ME daiseie; bij Chaucer komt de regel voor:

‘Tat well by reason men it call(e) may The dayesye or else the eye of day.’)

In een etymologisch woordenboek (E. Oartridge, Origins, a short etymological dictionary of modern English, 1966, fourth edition) wordt de OE-vorm ‘daeges eage’ verklaard als ‘with reference to the flower's yellow disk’ en Skeat (Walter W. Skeat, A concise etymological dictionary of the English Language, Oxford, 1901) omschrijft dit als ‘eye of day, i.e. the sun, which it resembles’. In het Indonesisch (Maleis) wordt echter de zon ‘mata hari’ genoemd, dat wil zeggen ‘oog van de dag’. Van enige beïnvloeding kan hier toch wel geen sprake zijn.

4. In vele talen hangen de woorden voor ‘maan’ en ‘maand’ etymologisch samen, of vallen zelfs geheel samen. Voorbeelden in Westeuropese talen: Duits Mond-Monat (in poëtische taal komt het woord ‘Mond’ ook in de betekenis ‘maand’ voor); Engels moonmonth; Deens måne-måned; Zweeds måne-månad. Dit zijn allemaal Germaanse talen; in de Romaanse talen heeft men verschillende woorden. Maar in de Slavische talen is er weer samenhang: Russisch mjesjats; Joegoslavisch mjesec, betekenen zowel maan als maand. In het Hebreeuws kent men voor ‘maan’ het woord jaréach, terwijl ‘maand’, jèrach is, welke woorden duidelijk samenhang vertonen. Daarnaast bestaat het woord ‘choddèsj’, dat zowel maand als maan betekent.

(Eigenlijk ‘nieuwe maan’, verwant met ‘chadasj’, dat is nieuw.) Tenslotte heeft in de Bahasa Indonesia het woord ‘bulan’ weer beide betekenissen.

Een verklaring voor laatstgenoemde samenhang, c.q. samenval is niet zo moeilijk, als we bedenken, dat men vroeger (bij sommige volken nog wel) met maanjaren rekende. Wat een verklaring van de overige in dit artikel genoemde verschijnselen betreft: dit lijkt me meer het werk van een psycholoog dan van een filoloog. Ik heb dan ook alleen enkele voorbeelden van ‘interlinguïstiek’ willen geven, in de hoop dat anderen deze zullen aanvullen met verdere bewijzen van de verschillende overeenkomsten van begrippen in diverse talen.

W.B. Rombouts Den Haag