Onze Taal. Jaargang 49

Vaktalen (II)

Enkele vaktaalverschijnselen

Vaktalen zijn geen aparte talen naast het gewone Nederlands. Wetenschappers en technici gebruiken in de regel correct Nederlands als ze spreken of schrijven over hun vak, alleen: ze maken een specifieke keuze uit de beschikbare taalmiddelen. Een andere keuze dan wanneer ze niet over hun vak zouden praten.

Het gevolg is dat de grens tussen vaktaalgebruik en ‘gewoon Nederlands’ niet scherp te trekken is. Een beschrijving van vaktaalverschijnselen berust dan ook op vergelijking van de frequentie waarmee bepaalde taalverschijnselen in teksten of gesprekken voorkomen. Men kan bijvoorbeeld een tekst over elektrotechniek of chemie of een andere wetenschap vergelijken met gewone Nederlandse teksten. Op de problemen die zulk onderzoek meebrengt (want wat is een ‘gewone’ Nederlandse tekst?) willen we nu niet ingaan. We willen wel wat vertellen over de resultaten van dit vergelijkend onderzoek. Uit dit onderzoek blijkt dat vaktaalgebruik van gewoon taalgebruik afwijkt door het woordgebruik (wat voor de hand ligt), maar ook door een voorkeur voor bepaalde zinsconstructies.

Woordgebruik. Het duidelijkste middel om vast te stellen of we met vaktaalgebruik te maken hebben is het woordgebruik. Wetenschappers en technici gebruiken vaktermen. Waarom? We zouden drie motieven voor het gebruik van vaktermen kunnen onderscheiden:

• In ons vak praten we over dingen waar we in andere situaties niet over praten. Er zijn waarschijnlijk weinig mensen die aan de borreltafel of in andere dagelijkse situaties praten over alkyluretanen, pentodes of de x-bar-conventie.

• Veel woorden uit de ‘gewone omgangstaal’ zijn niet precies genoeg als we ze binnen ons vakgebied gebruiken. Voor huis-, tuin- en keukengebruik is bijvoorbeeld een woord als ‘plastic’ heel bruikbaar; voor een chemicus is het een vaag woord omdat er talloze soorten plastics bestaan.

• Veel vaktaalwoorden zijn niet zozeer om ‘zakelijke’ motieven nodig, maar ze worden gebruikt omdat dat in het vakgebied nu eenmaal gebruikelijk is. De spreker laat merken dat hij ‘van het vak’ is, dat hij tot de kring van vakgenoten behoort. Een arts heeft het over een ‘appendicitis’ als hij een blindedarmontsteking bedoelt, een taalkundige gebruikt ‘syllabe’ in plaats van ‘lettergreep’. We zouden hierover ironisch kunnen doen, maar in wezen gaat het om een belangrijk kenmerk van iedere vorm van taalgebruik, namelijk het ‘expressieve aspect’ ervan: iedereen geeft door zijn taalgebruik iets van zichzelf bloot, van zijn achtergronden en van de normen en waarden die hij hanteert.

In bepaalde situaties kan het gebruik van vaktermen natuurlijk ontaarden in een ‘imponeertechniek’: de bedoeling is dan eerder om een ‘goede indruk’ te maken dan om een ander echt iets mee te delen. Als iemand aan de borrel vertelt dat hij of zij onderzoek doet naar de ‘kinetiek van bainitische transformaties en de invloed van legeringselementen daarop’, dan kan hij natuurlijk indruk maken (‘knappe kop!’), maar hij of zij maakt me niet duidelijk waar het nu eigenlijk om gaat.

Niet alleen de woordvormen kunnen specifiek zijn voor een bepaald vakgebied, ook de betekenis van een bepaald woord. In de bekende natuurkundige wet ‘Arbeid is kracht maal weg’ hebben de woorden ‘arbeid’, ‘kracht’ en ‘weg’ heel andere betekenissen dan in gewone taal. En het woord ‘debiel’ dat in de opvoedkunde een strikt neutrale betekenis heeft (‘op het intelligentieniveau van een negenjarige’), is in de gewone omgangstaal een scheldwoord. De opvoedkundige die zich dat niet realiseert, kan met ondoordacht gebruik van het woord heel wat onbedoelde ergernis verwekken.

[p. 98]

Zinsbouw. Vaktaalgebruik houdt dus een specifieke keuze in uit de woordenschat van het Nederlands. Maar ook in zinsbouw zijn er vaktaalverschijnselen, al zijn die vaak veel minder duidelijk dan op het gebied van woordkeus. ‘De beschikbaarheid van leidingwater is niet onder alle omstandigheden realiseerbaar’ zegt een technicus als hij bedoelt dat je niet altijd leidingwater bij de hand kunt hebben. ‘Wij proberen een indruk te krijgen van de orde van grootte van de populatie’, zei de professor die in Spitsbergen ijsberen ging tellen toen hij voor zijn vertrek geïnterviewd werd door Gerton van Wageningen (zie Onze Taal 47 (1978) p. 3).

Wat zijn nu typisch syntactische kenmerken van vaktaal? Daarover is niet veel bekend. Wat er bekend is, heeft vooral betrekking op het taalgebruik van wetenschappers en technici; veel voorkomende kenmerken daarin zijn o.a.:

• Voorkeur voor ‘naamwoordstijl’: In plaats van ‘Om water te ontleden in waterstof en zuurstof is een temperatuur van minstens 3000°C nodig’ zegt men dan: ‘Het ontleden van water in waterstof en zuurstof vereist een temperatuur van minstens 3000°C’.

• Voorkeur voor ‘tangconstructies’: Men kan de voorgaande zin nog ingewikkelder maken door hem te herschrijven tot: ‘De voor ontleding van water in waterstof en zuurstof vereiste temperatuur bedraagt minstens 3000°C’.

• Voorkeur voor de ‘lijdende vorm’: ‘De voor ontleding van water in waterstof en zuurstof vereiste temperatuur wordt op minstens 3000°C gesteld’.

• Voorkeur voor toevoegingen tussen haakjes: ‘De voor ontleding (dissociatie) van water in waterstof en zuurstof (2H₂O→ 2H₂ + O₂) vereiste temperatuur wordt (in normale omstandigheden) op minstens 3000°C gesteld’.

Waarom gebruiken wetenschappers en technici zulke constructies? Een verklaring zou gevonden kunnen worden in enkele fundamentele uitgangspunten van het wetenschappelijk bedrijf: objectiviteit, abstractie en precisie.

Wetenschapsbeoefening houdt - althans volgens de positivistische wetenschapsopvatting - een hoge mate van ‘objectiviteit’ (of ‘intersubjectiviteit’) in: Wat een wetenschapper meedeelt, moet los staan van zijn of haar persoonlijke ervaringen.

Het gaat om de feiten, niet om de persoon. Wie bij een experiment bepaalde waarnemingen heeft gedaan en wat hij of zij daarbij voelde, is niet belangrijk, het gaat om die waarneming zelf. Men zegt dus niet: ‘Ik merkte (tot mijn verrassing) dat...’ maar: ‘Geconstateerd werd dat...’. De lijdende vorm is bij uitstek een taalmiddel dat geschikt is om ‘onpersoonlijk’ te formuleren.

Wetenschapsbeoefening houdt in deze visie ook abstractie in. Wie wetenschappelijk onderzoek doet, is niet zo zeer geïnteresseerd in bepaalde concrete situaties - hij probeert algemene wetten te formulieren. Naamwoordstijl en tangconstructies zijn daar goede middelen voor. Een zin van de vorm ‘X vereist Y’ is de typische formulering van een algemene wet. X wordt dan: ‘Het ontleden van water in waterstof en zuurstof’ en Y wordt: ‘een temperatuur van minstens 3000°C’.

Tenslotte: wetenschap moet exact zijn. Een wetenschapper moet zo precies mogelijk onder woorden brengen wat hij bedoelt, liefst zo, dat er met geen mogelijkheid misverstanden kunnen ontstaan. Een geoloog mag dus niet zomaar zeggen dat de Mont Blanc hoger is dan de Matterhorn, nee: hij moet erbij vertellen of hij de ijskap wel of niet mee heeft gerekend, of hij de hoogste top als uitgangspunt heeft genomen, en hij moet misschien nog wel meer preciseringen toevoegen. Arne Naess, die in zijn Elementaire argumentatietheorie veel aandacht aan zulke preciseringen wijdt, voegt er meteen een waarschuwing voor misplaatste preciseringen aan toe: ‘Precisering is nodig als een mededeling bij de lezer of luisteraar misverstanden kan wekken; anders zijn preciserende opmerkingen tussen haakjes misplaatst’.

Als we langs de bovenstaande weg op zoek gaan naar verklaringen van vaktaalgebruik, zitten we al gauw in allerlei wetenschapsfilosofische problemen. En het is nog maar de vraag hoe bevredigend verklaringen als hierboven zijn voor dergelijke vaktaalverschijnselen. Uiteraard hebben we slechts een eerste indruk kunnen geven van allerlei problemen die met het vaktaalgebruik samenhangen. In een vervolgartikel hopen we op een aantal van deze problemen nader in te gaan.

Egbert Woudstra en

Michaël Steehouder

Vakgroep Toegepaste Taalkunde

TH Twente