Onze Taal. Jaargang 49

Vaktalen (I)

‘Een nevelsproeier is een apparaat dat in staat is een in het bijbehorend reservoir opgeslagen vloeistof via een drukverhogend mechanisme gelijkmatig en in zeer kleine druppels in de atmosfeer te brengen.’ Zo luidt de omschrijving van wat de meeste mensen kennen als een bloemenspuit. Het is een omschrijving die duidelijk afkomstig is van een technicus; een doorsnee-Nederlander zou zo'n zin niet gemakkelijk over de lippen of uit de pen krijgen. Het is een voorbeeld van vaktaal.

Bij het uitoefenen van ons beroep - welk beroep dan ook - gebruiken we vaktaal: we praten over bepaalde zaken anders dan anderen (en ook wijzelf in ons privéleven) zouden doen. We gebruiken andere woorden, we formuleren onze zinnen anders. Een arts zal misschien tegen een patiënt nog wel zeggen: ‘Je eet te weinig’; tegen een collega zegt hij eerder zoiets als: ‘De calorische waarde van het voedsel van deze patiënt ligt beneden het voor de normale lichaamsfuncties benodigde minimum.’

Vaktaalgebruik bestaat waarschijnlijk al sinds mensen begonnen zijn om bepaalde beroepen uit te oefenen, en zich dus gingen specialiseren. Landbouwers- en jagerstaal zullen dus wel de oudste vaktalen geweest zijn. En uit de middeleeuwen zijn al talrijke vaktermen bekend van bijvoorbeeld wapensmeden, medici, zeelieden, kooplieden en magistraten: allen ontwikkelden zij een eigen begrippenapparaat en een specifiek taalgebruik om met vakgenoten over hun beroep te communiceren.

Er is een lange traditie van onderzoek naar dit soort vaktalen, met name naar de terminologie ervan, In het Woordenboek der Nederlandsche Taal en in Van Dale zijn veel termen uit de ‘oude ambachten’ opgenomen, De belangstelling voor deze vaktalen kwam vaak voort uit cultuurhistorische belangstelling, waarbij overigens enige ‘nationale trots’ ook een rol speelde: men richtte zich bij voorkeur op gebieden als scheepvaart en handel waarin ons land immers in het verleden een belangrijke rol had gespeeld.

Een belangrijk motief voor het onderzoek is ook, dat de ‘oude ambachten’ aan het uitsterven zijn, en dat het beschrijven van vaktermen daarom belangrijk is uit cultuurhistorisch oogpunt.

De laatste jaren heeft het begrip vaktaal een specifieke betekenis gekregen; het heeft namelijk speciaal betrekking op het taalgebruik van wetenschap en techniek. In het Duits onderscheidt men wel ‘Wissenschaftsprache’ naast ‘Handwerkerssprache’, en de belangstelling voor het eerstgenoemde neemt sterk toe. We zullen in dit artikel te term ‘vaktaal’ dan ook gebruiken in de betekenis van ‘Wissenschaftsprache’.

Motieven voor vaktaalonderzoek

Vanuit welke vraagstellingen wordt het verschijnsel vaktaal nu bestudeerd? We kunnen in de eerste plaats drie praktische vraagstellingen onderscheiden: vanuit de wereld van wetenschap en techniek, vanuit de voorlichtingsproblematiek en vanuit het onderwijs. Daarnaast is er ook een meer theoretische belangstelling voor taalkundigen voor het verschijnsel vaktaal.

Vanuit de wetenschap en techniek. Vaktaalgebruik begint binnen de wereld van wetenschap en techniek langzamerhand een ernstig probleem te worden. Het aantal vaktermen neemt in de meeste wetenschappen zo sterk toe, dat zelfs de grootste deskundige ze niet meer allemaal kent. Dat belemmert dus de communicatie tussen wetenschappers onderling.

In verhevigde mate is dat het geval als wetenschappers uit verschillende vakgebieden samen willen werken: het gebruik van specifieke vaktalen is een ernstige barrière voor interdisciplinair onderzoek. En het wordt al helemaal problematisch als het gaat om internationale samenwerking: het vertalen van vaktermen is een probleem op zichzelf (al zullen de meeste wetenschap-

[p. 54]

pers het Engels als voertaal, ook de vaktaalvarianten ervan, wel beheersen).

Gezien deze problemen is er dus een grote behoefte aan vakwoordenboeken, zowel eentalige verklarende woordenboeken als twee- of meertalige woordenboeken. Hoewel met name wat de laatste soort betreft, een aantal goede woordenboeken beschikbaar is, blijft er nog veel te wensen over. En wat de verklarende woordenboeken betreft: ook op dit gebied is de oogst betrekkelijk schaars.

Naast woordenboeken is er een behoefte aan normen die voorschrijven welke termen men wel of niet hoort te gebruiken (of in welke betekenis men ze wel of niet hoort te gebruiken) en hoe men desgewenst nieuwe termen moet vormen, bijvoorbeeld als men iets nieuws heeft uitgevonden. In de Bondsrepubliek verricht het DIN-Institut veel werk ten aanzien van deze normen. In Nederland kennen we de normlijsten van de Centrale Taalcommissie van de Techniek, die echter al zozeer verouderd zijn dat ze niet veel praktisch nut meer hebben. Overigens lijkt het erop dat deze werkzaamheden weer nieuw leven worden ingeblazen, want in 1978 verscheen een ontwerp van een herziene norm voor ‘algemene woorden’ (NEN 5050).

Vanuit de wetenschapsvoorlichting. Het gebruik van vaktaal is een ernstige barrière bij de overdracht van technisch-wetenschappelijke informatie naar een niet-specialistisch publiek. Naarmate de behoefte aan dergelijke informatie groeit (bijvoorbeeld in verband met de milieu-, energieen kernwapenproblematieken), neemt ook het belang toe van onderzoek naar de barrières die vaktaalgebruik opwerpt voor goede communicatie tussen wetenschappers en samenleving.

Het gebruik van vaktaal is natuurlijk niet de enige barrière die deze communicatie in de weg staat. Tussen specialisten en nietspecialisten gaapt niet alleen een ‘taalkloof’ (om maar eens op een contrasterende beeldspraak over te gaan), maar ook een brede ‘kenniskloof’: juist doordat niet-specialisten minder over een bepaald onderwerp weten, beheersen ze de nodige vaktaal niet, en kunnen ze er niet over meepraten. En uit recent Amerikaans onderzoek blijkt dat die kenniskloof op zijn beurt weer een gevolg is van een belangstellings- en machtskloof: naarmate mensen minder te vertellen hebben over een bepaalde zaak (bijvoorbeeld de invoering van kernenergie), hebben ze er minder belangstelling voor en bezitten ze minder kennis over het onderwerp.

Vaktaalgebruik is dus niet meer dan één van de problemen die zich bij wetenschapsvoorlichting voordoen; het is niet de hoofdoorzaak maar een bijkomende oorzaak die de bestaande kenniskloven verdiept. Onderzoek naar deze problemen is dan ook niet louter taalkundig onderzoek, maar heeft ook sociologische en politicologische kanten. Dat neemt niet weg dat taalkundigen een belangrijke bijdrage aan de studie van deze problemen kunnen leveren.

Vanuit het onderwijs. Een vak leren of een bepaald wetenschapsgebied leren kennen, betekent voor een belangrijk deel: de taal van dat vak of dat wetenschapsgebied leren kennen. De ervaringswereld van de leerlingen staat dikwijls ver af van de wereld van het vakgebied dat ze moeten leren kennen, of dat nu biologie, maatschappijleer of literatuur is. Ieder vakgebied heeft niet alleen bepaalde vaktermen, maar ook een eigen ‘kijk’ op bepaalde verschijnselen die afwijkt van wat de leerlingen gewoon zijn, en die onder andere in het taalgebruik tot uiting komt. In het onderwijs is men dus gediend bij een beschrijving van verschillende vaktalen en bij het ontwikkelen van didactische methoden om zo'n vaktaal te leren.

Naast dit kennis-aspect heeft het gebruik van vaktaal in het onderwijs ook een sociaal aspect. De leraar kent de vaktaal van zijn vak, hij gebruikt die en probeert die aan zijn leerlingen te leren. Niet zelden vergroot het gebruik van vaktaal door de leraar de sociale afstand tussen hem en zijn leerlingen (die er natuurlijk toch al is).

Naast deze drie min of meer praktijkgerichte vraagstellingen is er vanuit de taalwetenschap een meer theoretisch gerichte belangstelling voor het verschijnsel vaktaal. Onderzoek naar vaktaal kan duidelijk maken hoe het taalgebruik beïnvloed wordt door het onderwerp waarover men spreekt, door de achtergronden van degene die spreekt en door de situatie waarin men spreekt. Dat iemand als arts tegenover een collega in een werkoverleg zijn taal anders gebruikt dan als vader tegenover zijn dochter tijdens het ontbijt, is voor een taalkundig onderzoeker natuurlijk een belangwekkende zaak. Dit soort onderzoek naar taalgebruik is de laatste jaren sterk opgekomen naast het onderzoek van het taalsysteem (de grammatica).

In het bovenstaande hebben we enkele achtergronden van het moderne vaktaalonderzoek aangestipt. In een volgende bijdrage in Onze Taal zullen we aan de hand van een aantal voorbeelden enkele vaktaalverschijnselen op het gebied van woordgebruik en zinsbouw aan de orde stellen.

Egbert Woudstra en Michaël Steehouder, Vakgroep Toegepaste Taalkunde, TH Twente