Onze Taal. Jaargang 49

Woordenboeken

In ons taalgebied is de belangstelling van het grote publiek voor de samenstelling van woordenboeken van zeer recente datum. Een belangrijke bijdrage aan deze belangstelling hebben de schrijvende pers, maar stellig ook de Nederlandse televisiezuilen geleverd, welke laatste bij diverse quizzes de omvangrijkste en nationale vraagbaak bij uitstek, t.w. het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal beter bekend als de ‘Dikke Van Dale’, in hun (troost)prijzenkast hebben prijken.

Kritiek op de reeds lang bestaande woordenboeken is eveneens eerst in de zeventiger jaren tot ontwikkeling gekomen en het is de verdienste van o.a. Age Bijkaart, Battus, W.F. Hermans en Jisp Knijpstra dat de woordenboekmakers gedwongen worden zich steeds meer rekenschap te geven van de wetenschappelijke kwaliteitseisen, waaraan hun produkten dienen te voldoen om nauw aan te sluiten bij de eisen die onze maatschappij aan woordenboeken stelt. Deze eisen veranderen voortdurend. Zo probeerden woordenboeken elkaar aanvankelijk te overtreffen door een steeds groter aantal ingangen en vooral nieuwe woorden, terwijl het verwijderen van verouderd materiaal totaal werd verwaarloosd. Woordenboeken uit de zeventiger jaren daarentegen leggen zich in toenemende mate toe op het inventariseren en beschrijven van de vreemde en technische woordenschat en op andere opbouwbeginselen.

De woordenboekenmakers zelf, de woordenaars zoals zij veelal genoemd worden, zijn nog steeds in een discussie gewikkeld over de vraag of het schrijven van woordenboeken nu een kunst is of een wetenschap. Men zoekt nog steeds naar een gezonde theoretische basis voor de lexicografie, zoals men het schrijven van woordenboeken in ons jargon noemt.

Wij zullen op verzoek van de redactie van Onze Taal in een reeks artikelen stil blijven staan bij de belangrijkste voortbrengselen van de Nederlandse lexicologie, bij het werk van het Nederlands-Belgische Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL), bij de rol van de computer in het woordenboekbedrijf, bij nieuwe ontwikkelingen in de woordenboekmakerij en bij de wijze waarop lezers van Onze Taal betrokken zouden kunnen worden bij o.a. het opsporen van nieuwe woorden.

De wetenschappelijke basis van al onze (hand)woordenboeken is nog steeds het Woordenboek der Nederlandsche Taal waarover een volgend artikel zal handelen.

Welke hedendaagse, eentalige handwoordenboeken gaan terug op die wetenschappelijke basis? Ik noem slechts de volgende:

- Nieuw woordenboek der Nederlandsche Taal later Groot Woordenboek der Nederlandse Taal van J.H. van Dale

- Handwoordenboek van Van Dale

- Verklarend Handwoordenboek der Nederlands(ch)e Taal van M.J. Koenen

- Nederlands Woordenboek van Kramer

- Modern Handwoordenboek vooral ten dienste van het onderwijs van de Zuidnederlander J. Verschueren.

Welke fasen onderscheiden wij bij het maken van een woordenboek?

De fasen die onderscheiden kunnen worden bij het maken van een woordenboek zijn:

1.	Het verzamelen van materiaal op grond waarvan men een woordenboek wil schrijven.
2.	Het selecteren van de woorden die opgenomen en beschreven dienen te worden.
3.	Het rangschikken van de geselecteerde woorden volgens een bepaald ordeningsbeginsel (meestal alfabetisch).
4.	Het lexicaal beschrijven van de volgens een bepaald ordeningsbeginsel gerangschikte woorden: d.w.z. het verdelen

[p. 34]

	van de citaten naar betekenis, het formuleren van definities voor iedere betekenis en het selecteren van de citaten die de formele, semantische en grammaticale geschiedenis en distributie van iedere vorm en betekenis in tijd, ruimte en genre het best illustreren.
5.	Het publiceren van het lexicaal beschreven materiaal.

Voor het vervolg van mijn uiteenzetting beperk ik mij tot fase 4.

Het skelet dat men in al onze woordenboeken kan terugvinden, bestaat uit de volgende opbouwelementen:

1.	het trefwoord (de ingang);
2.	de definitie;
3.	de constructies waarin een woord gebruikt wordt;
4.	de vorm- of betekenisrelaties die woorden met elkaar onderhouden b.v. synoniemen, antoniemen (woorden die een woord kenmerken door het tegengestelde: recht, niet krom).

De hier genoemde opbouwelementen worden meestal aangevuld met een reeks aanwijzingen over o.a. grammaticale bijzonderheden, uitspraak en herkomst, aanwijzingen over de ouderdom, de geografische begrenzing, de sociale status, klank, frequentie, taalverzorging e.d.

Waarin verschillen de genoemde woordenboeken van elkaar? Een voorbeeld:

Van Dale (1976)

EEND, v. (m.) (-en), 1. in talrijke soorten onderscheiden familie (Anatidac) der eendachtige vogels, met brede snavel die voorzien is van een hoornachtige punt en gekartelde rand; de poten staan naar achteren, waardoor zij een waggelende gang hebben; in 't bijz. de uit de wilde eend (Anas boschas) ontstane tamme of huiseend: eenden houden; een vijver met eenden; zwemmen als een eend; - zwarte of noordse eend, zwarte zeeëend (z. ald.); (spr.) de gebraden eenden vliegen hem in de mond, hij is buitengewoon voorspoedig; - er is een vreemde eend in de bijt, een vreemde in de kring van bekenden; - de eend in eng. zin is het vrouwelijk dier, het mannetje heet woerd; zegsw. het zijn wel mooie woorden (zinspeling met woerd), maar de eenden leggen de eieren, aan beloften alleen heeft men niets; - 2. (als stofnaam) de genoemde vogel als spijs: wij aten eend; een stukje eend; - 3. scheldnaam voor een dom persoon: 't is een eend; - 4. (plantk.) ben. voor de oeverzegge (Carex riparia). EEND'JE, o. (-s), kleine of jonge eend; het lelijke jonge eendje, titel van een sprookje van H.C. Andersen.

Koenen (1976)

EEND v(m) -en 1 water-, zwemvogel: (zegsw.) een vreemde - in de bijt een vreemdeling in een gezelschap of een bepaalde kring; (als stofn.) een stukje -; berg-, kuif-, tafel-; 2. (fig.) dom persoon: wat een -; 3. als afkorting van ‘lelijke eend’ algem. gebruikt voor een bepaalde kleine auto, en wel de 2-CV van Citroën; vgl. kever, bet. 4.

Kramer (1973)

EEND v/m (-en) 1. zwemvogel; fig dom mens; een vreemde - in de bijt een vreemdeling in een kring van bekenden. 2. schertsend (naar het ‘lelijke jonge eendje’ van de sprookjesverteller H.C. Andersen; daarom veelal eendje) heel goedkope auto, fabrikaat Citroën.

Verschueren (1979)

EEND v. (m.) (en) 1. Eig. inlandse zwemvogel met brede snavel en waggelende gang (Anas): wilde, tamme -en; de - snatert; het mannetje van de - heet woerd. Gez. zo dom als een -, zeer dom; zwemmen als een -, zeer goed; de gebraden -en vliegen je daar in de mond, daar hoef je geen moeite te doen om tot een weelderig leven te geraken; een vreemde - in de bijt, een vreemdeling in een besloten kring van vrienden of familieleden. 2. Metf. a. dom persoon: wat een -! b. (lelijke) -, tweepaardjes, wagen van twee paardekracht. Syn. deux-chevaux.

Van Dale H. (1975)

EEND, v. (m.) (-en), 1. zwemvogelsoort; -er is een vreemde - in de bijt, een vreemde in de kring van bekenden; - 2. (scheldn.) dom persoon: het is een -. 3. goedkope auto (Citroën) in eenvoudige uitvoering met linnen dak, oorspr. spottend lelijk eendje genoemd.

De eend van Van Dale onderscheidt zich van zijn collega's o.a. door:

1. een uitvoerige, analytische definitie waar Koenen, Van Dale H(andwoordenboek) en Kramer slechts een typologie geven;

2. meer spreekwoorden, zegswijzen en andere verbindingen dan Koenen, Van Dale H. en Kramer;

3. encyclopedische informatie (zie definitie onder 1);

4. regelmatig, niet hier, geeft Van Dale citaten van negentiende- en twintigste-eeuwse auteurs, alsmede citaten uit de Bijbel;

5. de ordening van de betekenissen is etymologisch en historisch en niet volgens b.v. gebruiksfrequentie of actueel gebruik;

6. ook wordt in Van Dale veel meer verouderd materiaal opgenomen dan in de andere woordenboeken;

7. Van Dale is normatief en geeft derhalve aan of iets correct of minder correct Nederlands is.

Koenen en Kramer hebben een overzichtelijke, beknopte eend, maar tevens een kenmerkende door de aanduiding figuurlijk. Ook Verschueren gebruikt aanduidingen voor overdrachtelijk gebruik, terwijl hij bovendien afbeeldingen en zeer veel encyclopedische informatie geeft.

Veranderingen in de opbouw van woordenboeken

Wie de moeite neemt een aantal woordenboeken van de laatste honderd jaar op te slaan, zal constateren dat de opbouw tot voor kort niet noemenswaard veranderd is. Sedert een aantal jaren is daar evenwel verandering in gekomen. Aan het begin van dit artikel maakte ik reeds duidelijk dat de kritiek op woordenboeken toeneemt. Gebruikers zijn vaak teleurgesteld doordat zij een bepaald woord niet aantreffen; wetenschappers verzetten zich tegen de heerschappij van het alfabet, waardoor datgene wat bij elkaar hoort, wordt gescheiden. Men keert zich ook tegen analytische omschrijvingen die worden geconstrueerd om aan een theorie te voldoen en niet om het begrip elegant en ritmisch te typeren. Van zo'n analytische definitie geef ik nu een enkel voorbeeld:

GONG (<Mal.), m. (-s), muziekinstrument bij de Maleiers (in de Javaanse gamelan) en bij de Chinezen, als signaalinstrument (vooral om tot de maaltijd op te roepen) thans ook in Europa in gebruik, bestaande uit een soort van hangend metalen bekken met opstaande rand en al of niet met een halfbolvormige welving in het midden, waartegen met een omwonden houten klepel wordt geslagen.

De roep om een woordenboek, waarin de taalkundige vlucht die wetenschap en techniek maken, beschreven en gedocumenteerd wordt, wordt steeds krachtiger. De vraag die dringend beantwoord moet worden, luidt: welke vaktermen nemen wij wel en welke nemen wij niet op. Om dat te kunnen beoordelen zullen evenwel eerst alle vakgebieden zorgvuldig en empirisch afgebakend dienen te worden.

Er is thans duidelijk behoefte aan een definitie die het evenwicht houdt tussen volledigheid en leesbaarheid, maar vooral ook aan een definitie die samengesteld wordt met het oog op het publiek waarvoor zij bestemd is.

De gebruiker van het woordenboek krijgt eindelijk de aandacht die hij verdient. Men streeft ernaar om op de een of andere wijze een gebruikersprofiel op te stellen door het analyseren van situaties waarin eentalige woordenboeken gebruikt worden. De lexicograaf weet weinig of niets van zijn gebruikers. Hij kan daarom geen antwoord geven op vragen als: wie bezit welk eentalig woordenboek; hoe is de distributie van de verschillende woordenboeken over de verschillende bevolkingsgroepen; gebruikt men woordenboeken ook om er andere dan taalkundige vragen in op te zoeken; vraagt men vaker naar de betekenis dan naar verbuigings- en vervoegingskwesties en grammaticale zaken; zijn er gebruikssituaties die typisch zijn voor

Vervolg op pagina 38