Onze Taal. Jaargang 47

[p. 65]

[Nummer 9]

Overleggen

Die klemtoon die weet wat! In januari vroeg Onze Taal aandacht voor maar liefst drie accentueringen: de dubieuze in werkgelégenheid, de opmerkelijke in overhándigen, en de (in ons aller belang door wijlen de voordrachtskunstenaar Albert Vogel Sr. aanbevolen) jambische in een viér twee ácht vijf zéven. Mr. H.A.M.T. Kolfschoten, onze congresgangers als boeiend spreker tussen Vondel en Vondeling bekend, vond er aanleiding in om de volgende bijdrage in te zenden ‘ter ontrafeling’.

‘Herhaaldelijk heb ik als lid van de commissie van óverleg in arbeidszaken met mij zelf overlegd, of de modale arbeidsnemer langzamerhand niet in staat moet worden geacht een centje over te leggen voor kwade dagen. Maar telkens was het antwoord: een bewijs daarvoor kunt ge niet overleggen. Steeds komt ge weer met oude troeven, beter kunt ge Uw kaarten nog eens schudden en over leggen...’

Voor de meeste lezers zal de zaak, tot ze het bovenstaande lazen, volstrekt duidelijk zijn geweest. Je hebt twee werkwoorden, elk met een eigen betekenis en een eigen vervoeging, en ook met een eigen beklemtoning, die gehandhaafd blijft in de afleiding. (Nietwaar? ‘Ik heb na overlegging der stukken de overléggingen mogen bijwonen’) Op school is het ons al geleerd: wie overlégt, legt óver. De Grote Van Dale, Van Dale's Handwoordenboek en dat van Koenen-Drewes laten niet de minste moeilijkheid vermoeden: getuigschriften kunnen óvergelegd worden, ze overlégden wat hun te doen stond, overlégorgaan, enzovoort. Het zit in onze moedertaalkennis, ons ‘taalgevoel’, onze ‘competence’ ingebakken: het ‘scheidbaar samengestelde werkwoord’ heeft de klemtoon aan het begin en krijgt in het voltooide deelwoord een tussenvoegsel -ge-. Zo wordt het landschap doorsnéden door een autoweg (onscheidbare samenstelling), maar een touwtje wordt dóórgesneden (scheidbare dito).

Maar de modale lezer van het ingezonden stukje komt er met zijn van de paplepel gelikte ‘competence’ niet uit. Ontrafeling is wenselijk. Mag ik van achter naar voren te werk gaan? Wat men het laatst gehoord heeft, leeft het meest in het geheugen. Dan is eerst het over leggen van kaarten aan de beurt; de beeldspraak van de ‘oude troeven’ leidt de aandacht enigszins af van de helderziende of de patience-speler, die beiden de geen uitzicht biedende kaarten over, dat wil zeggen opnieuw kunnen leggen. Dat de auteur van onze tekst het werkwoord los schrijft van het bijwoord, is erg verduidelijkend, maar het schijnt ongebruikelijk te worden. In de Grote Van Dale vindt u op bladzijde XXIII van de inleiding nog wel speciaal vermeld het bos in lopen, familie over hebben en zo meer, maar met een verwijzing naar het artikel In, waar na een straat in lopen volgt: ‘In de praktijk worden de werkwoorden ook hier meestal aaneengeschreven’. (Vroeger ‘moest’ in de schrijfwijze verschil gemaakt worden met een deur inlopen, waarbij die namelijk in stukken brak.) Misschien zonder het te bedoelen, laten de drie genoemde woordenboeken de schrijfwijze over leggen niet eens toe. Niet alleen geven ze voor het bijwoord over niet de betekenis ‘opnieuw’, maar ofschoon ze bij Óverleggen niet de betekenis ‘opnieuw leggen’ vermelden, kennen ze de overeenkomstige betekenis wel bij zulke woorden als óverdekken, óverschilderen, óverschrijven, óverspelen, die ze steeds aaneen schrijven (of aaneenschrijven). Ze zullen dus wel voor de kaarten óverleggen zijn.

Volgende (voorafgaande) geval: bewijzen over leggen. Hier betekent over ‘aan de andere kant’, bijvoorbeeld van de tafel; men denke aan óverbuur, een dagje óverkomen. Deze betekenis van het bijwoord geven de woordenboeken wel, en ook die van overleggen die hierbij hoort: ‘inleveren’, ‘tonen’ enzovoort. Eenstemmig of eenspellig schrij-

[p. 66]

ven ze het als één woord. Ook in ‘een centje over te leggen’ hebben we waarschijnlijk de betekenis ‘aan de andere kant, opzij leggen’.

Maar nu ‘met mij zelf overlegd?’ De drie woordenboeken beschouwen dit overléggen als een afzonderlijk werkwoord, net als de modale lezer voornoemd. Hoe zou het ook anders kunnen? Niet alleen andere accentuering en onscheidbare verbinding van de twee ‘leden’ over en leggen, maar bovendien ogenschijnlijk geen betekenisverwantschap. Wat betekent over hier, en wat heeft het werkwoord te maken met leggen? Zoveel als een voorgangster met een gangster, en minder dan een onderofficier met een officier.

In onze onwetendheid wenden we ons tot ons plechtanker, het WNT. Maar dáár wacht ons een verrassing! Het kent maar één werkwoord overleggen, dat helaas niet makkelijk uit te spreken is aangezien de klemtoon soms op het eerste en soms op het tweede ‘lid’ ligt. En het kan allerlei betekenen, dat begrijpt u. Kijken we naar de zevende hoofdbetekenis: ‘overwegen, overdenken’. Het Woordenboek wist zeventig jaar geleden niet, ‘in welke betekenis Over (hier) opgevat moe(s)t worden’, maar vermoedde ‘dat de oorspronkelijke opvatting is geweest die van: naast of tegenover iets leggen (misschien op de weegschaal) om het daarmede te vergelijken’. Het Deutsche Wörterbuch, dat is te zeggen een twintigste-eeuwse vóórtzetter van dit werk van de sprookjesbroers Grimm, weet het evenmin. (Namelijk in het artikel Überlegen, dat verwijst naar overleggen in het Nederduitse woordenboek van Schiller en Lübben). Naar hun vermoeden zou de betekenis zich hebben ontwikkeld uit de letterlijke van ‘opstapelen’ of ‘omkeren’, namelijk van rekensteentjes of dergelijke computerachtige hulpmiddelen. Zekerheid is er niet.

De volgende verrassing die het WNT ons opdist, is dat het werkwoord in de betekenis ‘overwegen, nadenken’ niet steevast onscheidbaar is geweest. Reeds het Middelnederlandsch Woordenboek van J. Verdam leert ons: ‘Het woord wordt in deze betekenis èn scheidbaar èn onscheidbaar gebruikt’. In werken van P.C. Hooft en Vondel en hun kennissen vinden we ‘leght over wie ghy zyt’, ‘'s Nachts leide ik over... tot wat eindt wy zijn geschaepen’, ‘Hy leit het vast by zich zelven over’, ‘Ick kom... om mit jou over te legghen’ enzovoort, enzovoort.

Sinds de achttiende eeuw schijnt overleggen in de betekenis van ‘overwegen’ en dergelijke niet meer scheidbaar gebruikt te zijn, althans niet door schrijvers. In dat licht bezien is het een tweede verrassing, dat men tegenwoordig in de betekenis van ‘overhandigen, voorleggen’ wel eens een onscheidbaar samengesteld overleggen tegenkomt; in een groot dagblad bijvoorbeeld heet het dat een Amerikaanse ooftuitvoermaatschappij aan het Europese Hof in Luxemburg ‘door accountants gewaarmerkte cijfers overlegd’ heeft. De woordenboeken weten hier niet van.

Tot slot óverleg, een beklemtoning waarover mr. Kolfschoten in een briefje zijn verwondering te kennen geeft. De handwoordenboeken doen alsof deze uitspraak niet voorkomt. Grote Van Dale erkent het bestaan op barse wijze: ‘overlég, (niet óverleg)’. Het alwetende WNT kan ons heel wat meer vertellen: ‘met den klemtoon op de derde lettergreep, doch eertijds en thans nog in Zuid-Nederland soms op over.’ Maar onze inzender vraagt ontrafeling. Van de helderziendheid, die weet hoe het woord ‘eertijds’ werd geaccentueerd, is die niet zomaar te geven. En zeer zeker beperkt het verschijnsel zich niet tot ‘eertijds’ en ‘Zuid-Nederland’, niet alleen mr. Kolfschoten kan dat getuigen, maar wat dat aangaat is het een zaak van de dialektgeografie en de sociolinguistiek. Wel kan een verklaring worden beproefd van de klemtoonverschuiving. Werkwoorden als onderríchten, onderwíjzen, onderzóeken, overvállen hebben een afgeleid zelfstandig naamwoord naast zich, dat gelijkluidend is met de stam van het werkwoord, behalve dat het hoofdaccent op het begin ligt: ónderwijs enzovoort. Een van de machtigste hulpmiddelen bij de taalverwerving, ook veelvuldig oorzaak van taalverandering, is de analogie. Die kan ten grondslag liggen of hebben gelegen aan de afgekeurde, maar in wezen regelmatige woordvorm óverleg.

C.A.Z.