Onze Taal. Jaargang 47

[p. 1]

[Nummer 1]

Werkgelégenheid?

I.

Iemand schreef in de krant dat ze graag wou dat een bepaald politicus het woord werkgelegenheid goed uitsprak. Wat kan ze bedoeld hebben? De man in kwestie hoort niet tot die dialektsprekers die ‘chelijchenhaad’ zeggen, en ook niet tot de zielepoten die werk uitspreken als ‘wijk’. Evenmin is hij behept met een ‘zachte g’ of een bilabiale w (die respectievelijk op een j en op een oe lijken), klanken die een ‘Hollander’ nogal eens kunnen irriteren.

Ik denk daarom dat ze hem de klemtoon verkeerd heeft horen leggen. Je hoort namelijk uit de mond van nieuwslezers (die ook ‘Uránus’ zeggen), vakbondsbestuurders (die de i, die ze weglaten uit kategoriaal, alle nadruk geven in normaliter) en onderwijsmensen (bij wie verrassenderwijze ‘extranééjus’ ingang schijnt te vinden) heel vaak ‘werkgelégenheid’, en daar kan een minister door aangestoken worden.

Maar waar komt die klemtoonverschuiving vandaan? Iedereen zegt toch ‘éétgelegenheid’, ‘réisgelegenheid’, ‘sláápgelegenheid’?

II.

Misschien zal de lezer een verklaring zoeken bij de heel gebruikelijke klemverlegging in werkgevers en werknemers. Die heeft de volgende oorzaak: de twee woorden worden zo vaak in verband met mekaar gebezigd, - en ik reken daar ook die vele gevallen toe, waarin iemand het éne zegt en tegelijk het andere in zijn gedachten heeft, - dat het dan automatisch optredende ‘kontrastaccent’ bijna tot een ‘lexikaal accent’ vergroeid is; begrijpelijker uitgedrukt: dat het gelegenheidsaccent dat in een bepaald zinsverband optreedt, neiging vertoont om het normale accent te worden, dat dus die gelegenheidsplaatsing behoudt ook als het woord op zichzelf wordt genoemd. Professor Paardekooper heeft er jaren geleden de aandacht op gevestigd, dat dit verschijnsel zich voordoet bij aktief en passief. We zeggen allemaal ‘Die vent is reuze aktiéf’ of ‘Je moet niet zo passiéf alles over je heen laten gaan’. Maar in de Latijnse les, waar die woorden de termen zijn voor de bedrijvende en de lijdende vorm of funktie van het werkwoord, heet het: ‘Een depónens is een werkwoord met pássieve vorm en áktieve betekenis’. Vandaar dat ook zelfs een neerlandicus zal zeggen: ‘Blaffen en overlijden worden zelden of nooit pássief gebruikt.’

Deze vergroeiing is mogelijk doordat in het Nederlands het zinsaccent niet met het oor te onderscheiden is van het woordaccent. Het bovengenoemde kontrastaccent kan maken dat een woord in een bepaald tekstverband gelijkluidend wordt met een woord waarmee het anders niet gelijkluidend is. Professor Stutterheim heeft eens een zinnetje aangehaald dat gesproken was tijdens een leraarsvergadering op een lyceum: ‘Als u het paasrapport van die jongen naast zijn eindrapport legt, dan ziet u dat zijn vóóruitgang groter is dan zijn áchteruitgang.’

III.

Dat de eerste lettergreep van werknemers bij veel taalgebruikers zijn klemtoon verloren heeft, is dus om zo te zeggen de schuld van werkgevers. Het zou, voorzover ik weet, een unicum zijn als de vereende krachten van deze twee.... woorden nu ook de klem van werk gingen weghalen in andere samenstellingen. Niemand komt in de verleiding, al voert hij dagelijks het woord over arbeidskonflikten, om af te wijken van de normale accentuatie in werkbezoek, werkdag, werkgroep, werkhuis, werkobjekt enz. enz. Als de kontrastsituatie ontbreekt, verandert er niets. Dus we moeten de oorzaak elders zoeken.

Maar, zal men nu vragen, is er dan geen soortgelijk paar woorden, waar werkgelegenheid deel van uitmaakt? Welja: werkgelegenheid en werkloosheid, daar heb je de tegenstelling. We beleven een tijd, waarin men bij werkloosheid niet aan konjunktuurverbetering of ekonomische

[p. 2]

bloei denkt, maar aan overheidssteun voor individuele bedrijven.

Dit is, uit een oogpunt van ekonomische politiek, een beetje onvolledig en slordig gedacht. Maar ook grammatikaal is er een bezwaar. Gesteld dat in het huidige ekonomische denken, voor zover dat uit de spraakmakende gemeent van ministers, vakbondsbestuurders en ‘media’ doordringt tot ons, het ‘lekediet’, gesteld, zei ik, dat daar werkloosheid en werkgelegenheid twee woorden zijn die als tegengestelden mekaar oproepen, zoals man en vrouw, ja en nee, goederenvervoer en personenvervoer, zijn ze dan ook zo overeenkomstig gebouwd, dat men (evenals bij werkgevers en werknemers) het kontrast gaat symboliseren in een speciale nadruk?

Het grammatikale bezwaar is het verschil in bouw van de twee woorden. Werkgelegenheid is een ‘samenstelling’, uit twee woorden opgebouwd, waarvan het eerste het tweede ‘bepaalt’, net als motorfiets, valhelm, voorwiel. Daarentegen is werkloosheid een ‘afleiding’, die bestaat uit een woord plus een ‘uitgang’, een ‘suffix’ of ‘achtervoegsel’, dat niet als woord gebruikt kan worden. Hier komt nog iets bij kijken. Terwijl werkloos zijn woordaccent evengoed op de eerste lettergreep kan hebben als op de tweede (en kijkt nu ook eens naar wat de woordenboeken als accentuering van werkloze geven), heeft werkloosheid de klemtoon, in tegenstelling tot werkgelegenheid, nóóit op de eerste. Dat zal hem wel zitten, behalve in de frekwentie van de beklemtoning ‘werklóós’ en a fortiori ‘werk(e)lóze’, in het verschijnsel dat suffixen veelal het accent naar zich toe halen; vergelijkt u maar afstand/afstandelijk, opstand/opstandig, en zulke woorden als eindeloosheid, kinderloosheid, rusteloosheid.

Die volledige vergelijkbaarheid van werkgever en werknemer ontbreekt dus bij werkgelegenheid en werkloosheid. Die vergelijkbaarheid is er bij aktief en passief wel, tenminste voor de gymnasiast, die geleerd heeft dat de twee woorden op dezelfde manier afgeleid zijn van twee overeenkomstige Latijnse werkwoordsvormen.

IV.

Toch mag de grammaticus zijn bezwaren niet al te hoog van de toren blazen. Want onze taal kent op zijn minst één woordenpaar, waar het vastgeroeste kontrastaccent een samenstelling en een afleiding verbindt: inkopen en verkopen. (Men koopt iets in, maar koopt niet iets ver. Dit ver- is geen woord, maar een ‘voorvoegsel’, een ‘pr(a)efix’. Hier is zelfs een andere klinker gaan optreden; vergelijkt u maar de e's in verkoop en verkoping, twee afleidingen van hetzelfde werkwoord.)

Dus men mag de verklaring van ‘werkgelégenheid’ uit het kontrastaccent niet helemaal uitsluiten. Is er anders nog wat te bedenken? Die ‘middenklemtoon’ misschien, uit dat boekje Taaltrouw? (Bedoeld is het naar achter geschoven accent in lange samenstellingen: ‘Oranjebóómstraat’, ‘Steenkolenhándelsvereniging’.) Nee, daarvoor is het laatste ‘lid’ te onbeduidend: -heid is maar een achtervoegsel.

V.

Een laatste poging, een wanhopige. Is er op klemtoongebied invloed van modewoorden?

Tot die kategorie namelijk hoort een woord dat een beetje op het onze lijkt: aangelegenheid. Het is de laatste dertig jaar met grote opdringerigheid in de plaats gekomen van ding, zaak, iets. Als onze ministeries nu nog namen moesten krijgen, zouden ze zonder twijfel Binnen- resp. Buitenlandse Aangelegenheden, Sociale resp. Ekonomische Aangelegenheden en waarschijnlijk ook Financiële resp. Justitiële Aangelegenheden komen te heten. De woordenboeken plaatsen eenstemmig het accentteken bij de derde lettergreep. Kan werkgelegenheid door dit voorbeeld aangestoken zijn?

Alweer: het zijn verschillend gebouwde woorden. Het laatstgenoemde is samengesteld uit een werkwoordsstam en gelegenheid, het eerste is afgeleid van een woord aangelegen, dat niemand kent; maar niemand ook zal er een verband met gelegenheid in veronderstellen. Daar staat echter tegenover, dat de spraakmakende gemeent in het doorzien van woorden zo dom pleegt te zijn als de computer in de fotozetmachine van een krant; ik herinner aan de Beverwijkers, die de buurgemeente ‘Heemscherk’ noemen, alsof de bestanddelen van die naam heem en skerk waren (en ‘skaap’ en ‘skip’ is niet netjes, je moet ‘schaap’ en ‘schip’ zeggen, veiligheidshalve dus ook maar ‘scherk’). Nogmaals: ik weet geen antwoord.

Ik hoop voor mevrouw Ina van der Beugel, want die was het die aanleiding tot deze studie gaf, dat drs. Den Uyl, want over hem had ze het, voortaan ‘wérkgelegenheid’ zal zeggen - al zegt de grote Van Dale objektief en verdraagzaam dat ‘het accent wisselt’. Maar veel vuriger mogen we hopen dat we in onze diskussies - niet over taal maar over sociale en ekonomische zaken - weldra aan het hele woord geen behoefte meer zullen hebben. Van Dale raakt het hart van de zaak door bij het woord werkgelegenheidsobject aan te merken: ‘juister werkverschaffingsobject’.

C.A. Zaalberg, Leiden.