Onze Taal. Jaargang 44

Verdienstelijk VanDalisme

Al bezitten niet zo bar veel mensen de ‘dikke Van Dale’, weinigen trekken zijn autoriteit in twijfel. ‘Het staat zo in Van Dale’ is voldoende om elk meningsverschil over spelling of betekenis van een woord te beslechten. Maar geen opwindende lectuur! Wat een wonder: in de inventarisatie van de Nederlandse woordenschat mogen nu eenmaal geen woorden ontbreken. Zo vind je lange rijen samenstellingen met woorden als hand-, hart- of werk- als eerste lid. Daardoor zijn ‘leuke’ woorden als bekattering (bekeuring), bekaan (hier), beknijsen (bekijken) als schaarse krenten in een erg dikke koek van naar mijn schatting ruim 150.000 woorden.

De veranderingen in de woordenschat eisen zo om de tien jaar de bijgewerkte herdruk van een woordenboek. De laatste druk van Van Dale was van 1961, maar in plaats van een herdruk heeft dr. Kruyskamp in 1972 een Supplement uitgegeven (met maar even 12.000 artikelen!). Hij deed dat met het oog op de onzekerheid inzake de spellingsvoorschriften.

Het supplement was nog niet of nauwelijks van de pers of er begonnen speciale Nederlandse woordenboeken te verschijnen. Onwillekeurig zie je ze aan voor aanvullingen op dit supplement, al wordt daarvan in de inleidingen niet gerept. Dergelijke woordenboeken kunnen zich uiteraard permitteren de lezer wèl te boeien. Het zijn: Rouke G. Boersma, Recht voor z'n raap. Sijthoff, 1970 Drs. Enno Endt, Bargoens woordenboek. Thomas Rap, 1972 H. Beem, Uit Mokum en de mediene. Van Gorkom, 1974 Dr. Riemer Reinsma, Signalement van nieuwe woorden. Elsevier, 1975 Recht voor z'n raap is een pretentieloze lijst van nieuwe woorden op allerlei gebied met een korte verklaring. Veel aandacht voor het ‘hippe’ genre. (Hip volgens Recht voor z'n raap: modern, eigentijds, progressief, opvallend, uitdagend-jong, volgens de levensstijl van de zich tegen het establishment verzettende jongeren.) Er zijn nogal wat woorden opgenomen die allerminst ‘uitdagend-jong’ zijn, b.v. art nouveau, destructiedrift, dienstweigeraar, expresso-koffie, numerus clausus. De samensteller had er misschien beter aan gedaan hiervoor werkelijk ‘eigentijdse’ woorden te kiezen.

Als men met Beem onder Bargoens verstaat: de geheimtaal van dieven en landlopers, dan beantwoordt het Bargoens woordenboek niet aan zijn naam. Het is blijkens het ‘voorwoord’ een ‘woordenboek van de volkstaal van de randstad’. Die ‘heeft een aanzienlijke woordenschat, en deze is maar zeer ten dele opgenomen in de handwoordenboeken, en dan meestal nog met grote reserve ten aanzien van erotica en rustica. Zij geven daardoor een onware voorstelling van zaken, die de woordenboekgebruikers des te duidelijker wordt nu juist de laatste tien jaren een grote invloed uitgaat van de volkstaal op het A.B.N., voornamelijk via jeugdtaal, cabaret, journalistiek en t.v’.

Je vindt in dit woordenboek heel wat Jiddiese woorden, enkele Bargoense en veel woorden van verschillende herkomst, zoals die (nog) in de volkstaal van de randstad gebruikt worden. Van terughoudendheid op eroties gebied is inderdaad geen sprake: Endt heeft een groot aantal termen opgenomen met onpartijdige aandacht zowel voor het amateuristiese als het professionele aspect. Je staat versteld van het taalscheppend vermogen dat erin slaagt voor een klein aantal elementaire begrippen steeds maar weer nieuwe metaforen te bedenken. Verder stuit je bij doorbladeren op woorden die je eens - en meestal in zwaarverminkte vorm - bent tegengekomen en die je nu leert kennen in hun oorspronkelijke gedaante, eventueel met stamboom.

Uit Mokum en de mediene bevat ‘een lijst van Joodse woorden in Nederlandse omgeving’. Deze lijst is in tweeën verdeeld. Het eerste deel geeft Jiddiese woorden, merendeels van Hebreeuwse oorsprong; in de tweede zijn Nederlandse woorden opgenomen die in Joodse kring een speciale betekenis hebben gekregen. Voorbeeld: vleeslepel - een lepel bestemd om met dierlijk vet bereide spijzen op te scheppen; siertoren - versiersel met belletjes op de stokken van de wetsrollen. Wetsrollen zelf, niet als zodanig opgegeven, had ook als voorbeeld kunnen dienen. De woordenlijst wordt voorafgegaan door een boeiend overzicht van het ontstaan van het Jiddies en gebruik en verdwijnen ervan in Nederland. Voor wie het nog niet wist: Mokum, letterlijk: plaats, is de - oorspronkelijk - Jiddiese benaming van Amsterdam: mediene, Jidd. eigenlijk land, gewest, is de verzamelnaam voor Joodse gemeenten buiten Amsterdam.

Signalement van (2000) nieuwe woorden onderscheidt zich van de andere genoemde speciale woordenboeken doordat heel wat woorden gegeven worden in een - soms zeer uitvoerig - citaat. De meeste daarvan zijn zo ‘hip’, dat de lectuur van Signalement alleen al daarom boeiend en amusant is. De critica van de N.R.C. heeft zelfs een ogenblik vermoed dat hier ‘niet zozeer sprake was van een woordenboek als wel van een geslaagde satire op het modieus taalgebruik van onze dagen’. Wat overigens niet het geval bleek. Onder de 2000 opgenomen woorden treft men behalve neologismen uit de gesprekstaal (denkraam, hardmaken, lachertje, sapje) een groot aantal woorden op allerlei gebied die ons opmerkzaam maken op al het nieuwe om ons heen, dat we meestal gedachtenloos aanvaarden: acceptgiro, Eurodeviezen, bulkcarrier, milieuhygiëne, horizontale eigendom. Om eens na te gaan in hoeverre deze ‘kleine vier’ een aanvulling vormen op de ‘grote twee’ (Van Dale en zijn Supplement), heb ik een lijst gemaakt van de 119 verschillende woorden die voorkomen in de ‘kleine vier’ tussen Baäl en beren. Ter vergelijking: Van Dale zelf geeft over deze afstand ongeveer 3000 woorden, het Supplement ongeveer 450.

Van deze 119 woorden komen er 57 al voor in de ‘grote twee’ (41 in Van Dale, 16 in het Supplement). Tussen Baäl en beren brengen de ‘kleine vier’ dus 119 - 57 =

[p. 67]

62 ‘nieuwe’ woorden. Als deze verhouding ook geldt voor de hele Van Dale, zouden de ‘kleine vier’ een aanvulling kunnen brengen van plus minus 2 percent. Die aanvullingen van de ‘kleine vier’ zijn niet gelijksoortig. Recht voor z'n raap en Signalement geven hoofdzakelijk neologismen, het Bargoens woordenboek en Mokum en de mediene woorden uit ‘de volkstaal van de randstad’ en het Jiddies. Elk der beide paren levert ongeveer de helft van de aanvullingen.

Onder de neologismen van Recht voor z'n raap en Signalement zijn er heel wat die pas ontstaan zijn na 1970 en dus wel moesten ontbreken in het Supplement. Voorbeelden zijn daarvan al gegeven. Ook zijn er veel Engels/ Amerikaanse woorden als backing, badge, barbecue, beat-met zijn samenstellingen. Daartegenover betracht dr. Kruyskamp - en m.i. terecht - een zekere terughouding.

Hoe volstrekt onmogelijk het is níét achter te blijven bewijst Signalement zelf in het negatieve. Het kost maar geringe moeite een reeks woorden op te schrijven die in het boek nog niet voorkomen: doorzakken, halvarine, hapklare (brokjes), ergens moeite mee hebben, nichtentent, nitwit, oeverloos (gezwam), opkrikken (wel: oppeppen), paniekvoetbal, de pijp aan maarten geven, de pijp uit gaan, pitpoes, schot op open doel, sekspoes, unisex, vervelend doen, werkgroep.

De snelle evolutie van de maatschappij brengt met zich mee dat het nieuwe snel veroudert en afgedankt wordt, en de woorden waarmee het aangeduid wordt, ook. Zo kun je merkwaardig genoeg in een woordenboek van neologismen al woorden aanwijzen die op weg zijn te verdwijnen: nozem, provo, wegwerpfles, flower power. Enfin, zo blijft er werk aan de winkel voor wie zich ten taak gesteld heeft dit spel van opkomst en ondergang te registreren.

In Uit Mokum en de mediene komen op het onderzochte stuk maar enkele woorden voor die nog niet in Van Dale staan: baksnajem (gebit), bas (twee schellingen, stuiver), begiete (bang), behoje (vrouwelijk geslachtsorgaan), beisponem (zuursmoel), benages (rustig, met plezier). Op bas na komen deze woorden ook voor in het Bargoens woordenboek. Daar wel: beissie (dubbeltje). Voor de woorden in het Bargoens woordenboek die niet in Van Dale voorkomen keer ik even terug naar de inleiding van drs. Endt. Volgens hem gaat er de laatste tien jaar veel invloed uit van de volkstaal van de randstad op het A.B.N. Ik geloof dat er zich in werkelijkheid twéé verschijnselen voordoen. Ten eerste is men de laatste jaren nogal wat Jiddiese woorden in krant en tijdschrift gaan gebruiken, zodat zij nagenoeg in het A.B.N. zijn opgenomen. Voorbeelden: misjpooche (verwanten), chotspe (lef), kinnesinne (afgunst), geteissem (tuig, schoelje). Ik waag een poging tot verklaring van dit verschijnsel. Vóór de oorlog vermeed men ze, omdat het Jiddiese woorden waren, na de grote ramp gebrúíkt men ze juist, en wel om dezelfde reden. Als een (onbewust?) blijk van medeleven of sympathie? Uit snobisme?

Ten tweede wordt het verlangen zich aan alle taboes te ontworstelen door de taal van litteratuur en journalistiek weerspiegeld. Het bezigen van woorden als lullig, gelul en belazerd - om geen sterkere termen te kiezen - zou 25 jaar geleden een journalist ontslag op staande voet hebben bezorgd; nu valt geen hoofdredacteur er meer over.

Onder de woorden uit het Bargoens woordenboek die niet in Van Dale of Supp. voorkomen is er geen een waarvan je zeggen zou dat het in het A.B.N. is opgenomen. Dat ze ontbreken in Van Dale is bij de vrij scherpe ballotage die dr. Kruyskamp toepast begrijpelijk: de woorden bevinden zich nog steeds onder de benedengrens van het A.B.N.

Dit alles neemt niet weg dat drs. Endt met het bijeenbrengen en verklaren van al deze woorden een verdienstelijk werk heeft verricht. Het is te hopen dat hij het hier niet bij zal laten, zodat zijn werk op den duur uitgroeit tot iets wat andere Europese talen al bezitten: een slangwoordenboek. Deze benaming lijkt me juister dan die van nu. Ook Signalement wens ik toe dat het in vele volgende drukken de ontwikkeling van de woordenschat op de voet zal blijven volgen, althans voor zover dat mogelijk is. Later komt dan de registratie in de ‘officiële vraagbaak’ Van Dale. Het kan nu eenmaal niet anders of die moet wat achterlopen op de ontwikkeling van de woordenschat.

D. de Vries, Wageningen.