Onze Taal. Jaargang 42

[p. 53]

[Nummer 11/12]

Voor de heeren kadetten

Wie bezig is met de historie van de Nederlandse stijlregels, stuit vroeg of laat onvermijdelijk op de Griekse en Latijnse Retorica, de kunst van het spreken. Hij zal zich vertrouwd moeten maken met de theorieën van Aristoteles, Cicero, Seneca en vooral met het werk van Quintilianus.

Het boek van Quintilianus, Institutio Oratoria (95 na Chr.), is eeuwenlang het stijlboek voor het ‘avondland’ geweest. Na de antieken is de retorische traditie ononderbroken verder doorgegeven in de middeleeuwse kloosterscholen; de retorica vormde met de grammatica en de dialectica (redeneerkunde) het Trivium (de drie wegen), onderdeel van de zeven vrije kunsten die aan de universiteiten werden gedoceerd.

De Retorica in de landstaal, de volkstaal, begint in Europa in de periode tussen de dertiende en de zeventiende eeuw: de tijd van humanisme en renaissance. De geschiedenis van onze Retorica, in wat ruimere zin: onze Nederlandse stijlleer, moet nog worden geschreven. Zij zal namen van zestiende-, zeventiende-eeuwse taalbouwers en taalkenners bevatten. Zij zal zich met achttiende-eeuwse taaldespoten als David van Hoogstraten en Balthasar Huydecoper bezig houden. Een mijlpaal in de Nederlandse Retorica is de instelling van de eerste leerstoel voor de Vaderlandse Taal en Welsprekendheid te Leiden. De Doopsgezinde predikant Matthijs Siegenbeek (1774-1854) is de eerste hoogleraar. Het wordt de gouden tijd van de kanselwelsprekendheid.

Na Leiden kwamen ook in Groningen en Utrecht leerstoelen voor de welsprekendheid. Zelfs buiten de universiteiten. In Delft was in 1814 de Artillerie- en Genieschool opgericht; de begaafde Generaal Voet werd de eerste ‘Kommandant-Directeur’. Aan deze school kregen zowel aspirant-officieren als aspirant-‘burgerlijke waterstaatingenieurs’ hun opleiding. Op het rooster van de school, die de voorloper van de Technische Hogeschool genoemd mag worden, stond ook ..... de vaderlandse welsprekendheid. Blijkens de gegevens die nog beschikbaar zijn over de inhoud van dit onderwijs, was het echter ook en zelfs meer gericht op de ‘welschrijvendheid’.

De leerboeken van die vroegnegentiende-eeuwse welsprekendheid liggen onder het stof op de zolders en in de opslagplaatsen van onze academische bibliotheken. Ze worden niet meer gevraagd, ze zijn grotendeels onbekend, ze zullen nooit herdrukt worden. Een ervan heb ik onlangs geheel gelezen. Het is voor mij een onverwacht boeiende lectuur geworden: veel van wat we tegenwoordig in taal- en stijlboeken aantreffen, is in een of andere nu ouderwets aandoende vorm al anderhalve eeuw (of nog langer) geleden te vinden.

Het betreft hier het in 1820 verschenen boek van J.C. Beijer, ‘onderwijzer aan de Artillerie- en Geieschool te Delft’, getiteld ‘Handleiding tot den Nederlandschen Stijl of Volledige Aanwijzing ter Vervaardiging van Schriftelijke Opstellen voor Nederlanders, zoo in het Algemeen als in Beroepsbetrekkingen, en gegrond op de Redeneerkunde’. In zijn Voorberigt klaagt hij erover dat er zo weinig Nederlandse leerboeken voor goede stijl bestaan en die behoefte ‘deed mij beproeven, om in dezelve door het samenstellen van een handboek te voorzien, dat mogelijk voor anderen niet zonder nut zoude zijn, en dat mij in het bijzonder ten leiddraad kon strekken bij de voorlezingen, welke mijne ambtsbetrekking mij ten pligt maakte, voor de beeren Kadetten, ter hun-

[p. 54]

ner oefening in het vervaardigen van schriftelijke nederlandse opstellen, te houden’.

Het boek is geheel op klassieke leest geschoeid. ‘Gedachten en uitdrukking oefenen eene wederkeerige werking op elkander. Wanneer wij ons kwalijk uitdrukken, wordt zulks, behalve door gebrek aan taalkennis, meestal door een gebrek in de wijze, waarop wij het onderwerp begrijpen, veroorzaakt, en verwarde, duistere en zwakke uitdrukkingen zijn niet zelden het gevolg van verwarde, duistere en zwakke denkbeelden. Wanneer wij daarentegen onze gedachten met orde en nauwkeurigheid leeren mededeelen, leeren wij tevens naauwkeurig en met orde denken. Redeneerkunde en redekunst staan derhalve in een zeer naauw verband; door de eerste laatste de wetten der taal kennen’.

In het navolgende heb ik een vijfentwintig bladzijden uit Beijers werk beknopt in eigen bewerking weergegeven. Uit zijn voorbeelden heb ik een keuze gedaan; ze staan hier cursief gedrukt, spelling en leestekens zijn onveranderd gebleven. Het is het deel dat gaat over de ‘juiste zamenstelling der volzinnen’. Hij begint met de regels die gelden bij de samentrekking: het type tevreden met eene zegepraal verdiend te hebben wees hij de eer derzelve van de hand en de zonde, het hart innemende, verstikt alle zaden van het goede. Daarna vervolgt hij het betoog met de ‘algemeene vereischten der volzinnen’.

De eigenschappen die een goede volzin moet hebben, zijn volheid, gepastheid, eenheid, juiste plaatsing der delen, behoorlijke grootte en evenredigheid.

Volheid

De eis van volheid houdt in dat de hoofdgedachte van de zin ‘door zekeren rijkdom van bijkomende gedachten en uitdrukkingen’ wordt ondersteund. Een eenvoudig gegeven staat in:

Zelfs B heeft de noodzakelijkheid der doodstraffen niet in twijfel getrokken.

Het gegeven kan echter uitgewerkt worden: het verstand krijgt dan wat meer te verwerken en een bijkomend voordeel is dat de zin mooier klinkt. De volheid is bereikt.

Dat er gevallen zijn, waarin de doodstraf het eenig middel is, om verdere onheilen voor te komen, heeft B. zelfs niet in twijfel getrokken, schoon hij dezelve teregt voor zoo menigvuldig noodzakelijk niet houdt, als in de strafwetten aangenomen wordt.

Gepastheid

De uitbreiding mag geen opvulsel zijn, zij moet op natuurlijke wijze uit het gegeven voortvloeien. Dat is de eis der gepastheid. Ongepast is een uitbreiding als:

Dat er gevallen zijn, waarin de, den levensdraad ras afsnijdende, en de voortduring op aarde eindigende doodstraffen, het eenige middel zijn, om verdere onheilen te verhoeden, heeft zelfs, enz.

Eenheid

Nauw met het vorige hangt de eis van de eenheid samen. In een goede volzin is slechts plaats voor één hoofddenkbeeld. Wat niet direct te maken heeft met die hoofdgedachte, mag niet in de zin. De delen behoren ongedwongen met elkaar verbonden te zijn. Een zin nadert de volkomenheid als de delen onmisbaar en volledig zijn. In de volgende zin kan géén deel weg en kan géén ander erbij.

Om in deze eeuw, in welke alle godsdienstige drijfveren hare veerkracht verloren hebben, den mensch te dwingen, ook dan overeenkomstig de wet te handelen, wanneer hem geene openbare regtbank vervolgen kan, blijft ons geen ander hulpmiddel over, dan de opvoeding.

De schrijver moet bij deze eis van eenheid vooral oppassen voor drie moeilijkheden.

a. Omstandigheden die ‘vreemd’ zijn aan het onderwerp, behoren niet in de zin. Het karakter van Cicero's schoonzoon Dolabella, vermeld in het slot van het volgende voorbeeld, is ‘vreemd’ aan het gegeven van de zin:

In deze onaangename omstandigheden, zoo wel ten op-

[p. 55]

zigte van zijn huisselijk leven, als van zijn openbaar karakter, werd Cicero nog daarenboven door een nieuw en bitter ongeval ter neder geslagen, door den dood namelijk van zijn geliefde dochter Tullia, welke voorviel niet lang na hare echtscheiding met Dolabella, wiens zeden en geaardheid in het minst niet met de hare overeenstemden.

Na ‘leefden’ een gelijke fout in:

De togt der Grieken, onder Alexander, ging door een onbebouwd land, welks wilde bewoners soberlijk leefden, daar hun geheele rijkdom bestond in eene soort van kleine schapen, wier vleesch tranig en onsmakelijk was, dewijl deze dieren gewoonlijk op doode zeevisch aasden.

b. Plaats en onderwerp van de handeling moeten onveranderd blijven. Fout is:

Nadat wij ten anker gekomen waren, zetteden zij mij aan land, waar ik van al mijne vrienden verwelkomd werd, welke mij met de grootste genegenheid ontvingen.

c. Er moet een ‘eenparige voortgang’ blijven: overschakelen van bedrijvende naar lijdende vorm is onjuist. In de volgende zin kan na ‘der ziel’ beter komen ‘en weert alle kwade gedachten’:

Werkzaamheid versterkt het ligchaam, ontwikkelt de vermogens der ziel, en alle kwade gedachten worden door dezelve geweerd.

Juiste plaatsing der delen

De vierde eis is die der juiste plaatsing van de delen. Verwarring kan ontstaan bijvoorbeeld door de herhaaldelijke invoeging van bijzinnen:

De lente, waarop de aarde, die tot hiertoe met sneeuw en ijs toegesloten was, zoo lang wachtte, begint thans te naderen.

Een voorbeeld van mogelijke dubbele uitleg is in de volgende zin aanwezig.

Zijn dit onderwerpen, waaraan iemand, die in het land geboren is, in welken staat of in welke omstandigheden het ook zij, zich zoude schamen of schromen zijne goedkeuring te geven?

Uit de plaats die het deel ‘in welken staat enz.’ inneemt, is niet op te maken of de zin betekent:

Zijn dit ontwerpen, waarin iemand in het land, in welken staat of in welke omstandigheden ook geboren, zich zoude schamen of schromen zijne goedkeuring te geven?

dan wel:

Zijn dit ontwerpen, waaraan iemand, die in het land geboren is, zich zoude schamen of schromen, in welken staat of in welke omstandigheden het ook zij, zijne toestemming te geven.

De eis van de juiste plaatsing komt voornamelijk neer op twee bekende stijlregels:

a. zet zoveel mogelijk bij elkaar wat bij elkaar hoort,

b. geef aan het hoofddenkbeeld het ‘helderste licht’.

Voorbeelden van fout en goed bij a:

Men moet zich voor overijling, waartoe zulke menschen ligtelijk, die niet gewoon zijn na te denken, vervallen, wachten.

Men moet zich voor overijling wachten, waartoe ligtelijk zulke menschen vervallen, die niet gewoon zijn na te denken.

Voorbeelden van fout en goed bij b:

Gij moet u wel aan de menschen kenbaar maken, wanneer gij bij hen in aanzien wilt blijven, maar gij moet u van hen niet geheel laten doorgronden, want zoodra gij hun de eindpaal uwer bekwaamheden toont, daalt uw aanzien.

Wilt gij bij de menschen altijd in aanzien staan, laat hen u dan leeren kennen, maar nooit geheel doorgronden, want uw aanzien daalt, zoodra gij hun de eindpaal uwer bekwaamheden ontdekt.

Heel erg gezondigd tegen b is in de volgende zin:

Het is niet verstandig gehandeld, de meeningen van die genen, die in vervolg van tijd zoo dikwerf hunne eigene stellingen en gedachten veranderden, hunne vorige bewijzen verwierpen, en dus door hunne onbestendigheid, door hunne strijdigheid met zich zelven duidelijk genoeg toonden, dat zij niet altijd met genoegzame overtuiging ijverden, niet altijd de waarheid verdedigden, blindelings als volkomen zeker aan te nemen.

Het deel ‘blindelings enz.’ moet onverwijld naar voren:

Het is niet verstandig gehandeld, de meeningen van die genen blindelings als volkomen zeker aan te nemen, die in vervolg van tijd, enz. Prachtig is de volzin ‘waarin elke tusschenzin, elke bepaling in zulk eenen samenhang is gebracht, dat door de voordeelige plaatsing daarvan het geheel in duidelijkheid wint.’ Bijvoorbeeld:

Eer ik tot de rede kom, die ons onderzoek eigenlijk betreft, geloof ik de beschuldigingen, die zoo wel in den raad dikwijls door de vijanden, als ook menigwerf in de volksvergaderingen door de aanklagers uitgestrooid werden, alvorens te moeten wederleggen, opdat gij elk vooroordeel verwijderen, en de zaak, welke geregtelijk beslist zal worden, duidelijk doorzien moogt.

[p. 56]

Behoorlijke grootte

De eis van de behoorlijke grootte ligt voor de hand. Onmatige lengte vermoeit de lezer; hij verliest het overzicht.

Wanneer van al hetgene, dat in dit onmetelijk rijk van zaken aanschouwd wordt, elk ding door een natuurlijk verlangen naar volkomenheid gekluisterd wordt, en onze tot gelijkvormigheid met de Godheid geschapene ziel des te volmaakter is, hoe meer zij het voorbeeld, naar hetwelk zij gevormd werd, nader komt, zoo kan men waarlijk niet twijfelen, of niet die bekwaamheid boven andere uitsteke, welke, zoo ver zulks geschieden kan, in de vereeniging van het menschelijke met het goddelijke, onze sterfelijkheid, in zoo ver hare zwakheid het gedoogt, door den naauwsten band met de goddelijke natuur in gemeenschap brengt.

Een zin kan voldoen aan de eis van volheid, gepastheid, eenheid, plaatsing, maar toch gebrekkig zijn daar er meer in staat dan de lezer kan vatten. In de volzin ‘heerscht dan eene onbevallige loomheid’.

Deze verhandeling over de gemakkelijkheid der goddelijke geboden onderstelt, en erkent de moeijelijkheden der eerste treden op den weg der godzaligheid, uitgezonderd bij die menschen, welke het geluk hebben gehad, om, langs gemakkelijke en onmerkbare trappen eener vrome en deugdzame opvoeding, tot een godsdienstig leven opgeleid te worden.

Evenredigheid

De eis der evenredigheid houdt in dat de schrijver naar een zekere harmonie tussen de delen moet streven, voor verscheidenheid en opklimming (climax) moet zorgen. Het langste stuk moet naar het einde. Onharmonisch is:

Wij vleijen ons, dat wij driften verlaten hebben, wanneer zij ons verlaten hebben.

Het korte stuk ‘vleijen wij ons’ behoort in het midden.

Wanneer onze driften ons verlaten hebben, vleijen wij ons, dat wij haar hebben verlaten.

De delen mogen in opbouw en lengte niet te veel van elkaar verschillen; de laatste delen mogen in lengte toenemen.

Wanneer, o regters, eenig vernuft in mij is, welks bekrompenheid ik zelf zeer wel gevoele, of wanneer ik eenige oefening van welsprekendheid heb, waarmede ik erken mij niet weinig te hebben onledig gehouden, of wanneer eenige uit de getrouwe beoefening der beste wetenschappen ontsprotene beschaving mijn eigendom is geworden, welk doel ik betuig in ieder tijdwerp mijns levens voor oogen gehad te hebben, zoo is deze man geregtigd, de vrucht van alle deze voordeden van mij terug te vorderen.

Andere adviezen

Dat waren de zes voornaamste eisen waaraan de volzin moet voldoen. Er zijn echter nog meer adviezen voor een juiste stijl te geven. Drie ervan zijn de volgende.

a. Zorg voor afwisseling in lengte. Eentonig is voorbeeld:

Er is eene geschiktheid om anderen belagchelijk te maken. Zij heeft eene dubbelzinnige waarde. Zij moet derhalve in toom gehouden worden. Ook de volkomenste menschen hebben zwakheden. Deze op te sporen is gemakkelijk maar het is ook kleingeestig, dikwijls boosaardig om de zwakheden van anderen belagchelijk te maken.

Beter is:

De geschiktheid om anderen belagchelijk te maken vordert eene sterke beteugeling; want in het volmaaktste karakter vlekken te vinden is gemakkelijk, en de goede zijde van een mensch te verbergen, en slechts deszelfs zwakheden in het licht te stellen, verraadt eene ligtzinnige, onedele, ja somtijds boosaardige denkwijze.

b. Eindig de zin niet met een eenlettergrepig en onbeduidend woord, maar sluit de zin welluidend af. Lelijk is:

De lente begint en de natuur leeft weer, na eenen langen slaap, in bloemen, kruiden en boomen, op.

Beter is:

De lente begint, en met dezelve ontwaakt de natuur, na eenen langen slaap, wederom tot een nieuw leven.

c. Kom niet met een nieuw denkbeeld achteraanhinken, naslepen. Storend is:

Er worden minder menschen tot schitterende eereposten verheven door deugd dan door rijkdom en geboorte, schoon de eerste den voorrang boven de laatste heeft, ten minste van de zijde der zedelijke waarde.

Mooier klinkt:

Besliste de zedelijke waarde, zoo zouden door dezelve meer menschen tot schitterende eereposten verheven worden, dan door rijkdom en geboorte.

J. Veering